صفويان چگونه دولت تشکيل دادند؟

شاه اسماعيل صفوي كه خود را از سلاله امام كاظم(ع) مي دانست برپايه ي مملکت اسلامي مي کوشيد و همه توان خود را به كار برد تا همه نژادهاي مردم بر محور مذهب تشيّع گردآيند.

تشکيل دولت صفوي در اوايل قرن دهم هجري قمري ( ابتداي قرن شانزدهم ميلادي ) يکي از رويدادهاي مهم ايران محسوب مي شود . پيدايش اين دولت که بايد آن را سرآغاز عصر تازه اي در حيات سياسي و مذهبي ايران دانست موجب گرديد استقلال ايران بر اساس مذهب رسمي تشيع و يک سازمان اداري بالنسبه متمرکز ، تامين گردد . گذشته از آن تاسيس و استقرار اين دولت زمينه اي را فراهم ساخت تا خلاقيتهاي فرهنگي و هنري معماري ، تداوم و امکان تجلي و رشد يابد و نمونه هاي بديعي از اين امور (‌ به ويژه در زمينه هنر و معماري ) پديد آيد . با آغاز روابط سياسي با دولتهاي اروپايي و سرزمينهاي همجوار ، بازرگاني توسعه يافت . لازم به ذکر است که اين امر موجب تحول در اقتصاد داخلي گرديد و اين تحول در توليد و فروش ابريشم و ايجاد مراکز بزرگ بافندگي بسيار موثر افتاد .

در سال 907 ه.ق. شاه اسماعيل اول (‌ فرزند شيخ صفي الدين) با کمک قزلباشان منتسب به خانقاه اردبيل ، پس از شکست فرخ يسار ( پادشاه شروان ) و الوند بيگ آق قويونلو ، شهر تبريز ( پايتخت دولت آق قويونلو ) را به تصرف درآورد . در همين شهر بود که دولت صفوي را بنيان نهاد و مذهب شيعه دوازده امامي را مذهب رسمي ايران اعلام کرد . او در نخستين سالهاي سلطنت خود تمامي قدرتهاي خود مختار داخلي را برانداخت و زمينه ايجاد حکومت مرکزي را فراهم ساخت . با اينکه تاسيس دولت صفوي به دست شاه اسماعيل در سال 907 ه.ق. انجام گرفت ولي علل و عوامل تکوين اين دولت به دو قرن قبل از آن بازمي گشت. با اين نظر اجمالي به تاريخ اجتماعي ايران بعد از اسلام ، بايد گفت که ايجاد دولت شيعي صفوي نقطه اوج نهضتهايي بود که به طرفداري از تشيع عليه حکومتهاي بني اميه و بني عباس و قدرتهاي همسوي آنان صورت گرفت .

شاه اسماعيل صفوي كه خود را از سلاله امام كاظم(ع) مي دانست برپايه ي مملکت اسلامي مي کوشيد و همه توان خود را به كار برد تا همه نژادهاي مردم بر محور مذهب تشيّع گردآيند. 

شاه اسماعيل براي پديد آوردن امپراطوري بزرگ در برابر دولت عثماني سنّي مذهب, با تكيه بر مذهب شيعه و گسترش آن در سراسر ايران به اين مهم دست يافت و اين نكته تاريخي, نادرستي سخن كساني را كه بر اين پندارند: تشيّع, مذهبي, ايراني تبار است و در حقيقت بازتاب روح ايراني است در برابر اشغال سرزمينش به دست اعراب, مي نماياند; ; زيرا حركت تشيّع به تعبير ولهاوزن (در سرزمين عرب خالص پيدا شد.)     

رواج و نشر رسمي تشيّع از سوي صفويان , هم به آنان مشروعيت داد و هم هويت ملي مذهبي ايرانيان را موجب شد. البته در پاره اي از منابع تاريخي درباره صفويان به غلو سخن گفته شده, به گونه اي به اين پندار دامن زده اند كه اينان پيوند ويژه اي با امامان شيعي داشته اند. در مثل بر پايه خبري, امام مهدي تاج سرخ پادشاهي را بر سر شاه اسماعيل مي نهد و شمشير بر كمر او مي بندد و به او اجازه حكومت مي دهد!

اين خبرها و شايعه ها, به شاه اسماعيل جنبه اي از قدسيّت مي بخشيد و او را جامع رياست دنيا و دين مي كرد و نيز نيازي نبود تا قدرت را با علم تقسيم كند ا; زيرا آنچه را علما داشتند خود او نيز دارا بود و البته از ايشان در حوزه تخصصي شان, چون نشر و گسترش تشيّع و سرپرستي امور حسبيه بهره مي برد.

شاه اسماعيل, براي جلب حمايت معنوي بيش تر علما و مردم شيعي به بازسازي مشهد علوي در نجف و مشهدالحسين در كربلا و حرم كاظمين پرداخت و جامع صفويان را نيز در نزديكي بغداد بنا كرد.

توجه فراوان دولت صفوي به سرزمين عراق از باب مذهبي درخور توجه است; زيرا بارگاه و مزار شش تن از امامان اهل بيت در آن جاست و نيز حوزه علميه كهن نجف در اين سرزمين قرار دارد. از اين روي, آرزوي صفويان به چنگ آوردن اين سرزمين بود تا بتوانند هرچه بيش تر بر مشروعيت خود بيفزايند.

نخستين بار شاه اسماعيل در سال ???هـ.عراق را به زير نگين قدرت خود درآورد و با استقبال علما روبه رو شد و گويا اين پيروزي با كمك سيد محمدبن سيد حسين الحسيني, مشهور به كمونه(م:???هـ.) كه نقيب علويان در نجف و رئيس شيعيان عراق بود, به دست آمد. وي, در جامع بغداد پس از پيروزي اسماعيل, خطبه خواند و براي شاه دعا كرد و حمايت او چنان ادامه داشت, تا اين كه در جنگ چالدران در پيشاپيش سپاه اسماعيل به عثمانيان حمله كرد و كشته شد.

فرآوري: طاهره رشيدي

بخش تاريخ تبيان

منابع :1- الفقهاء حكام علي الملوك… علماء ايران من العهد الصفوي الي العهد البهلوي), سعد الانصاري, دار الهدي./

  2- ايران مافيها و حاضرها, دونالد ولبر, ترجمه د.عبدالنعيم محمد حسين??/, دارالكتب المصري, القاهره.