مادر کاروانسراهای ایران

کاروانسرای دیر گچین را به نام مادر کاروانسراهای ایران می شناسند. بنای رو به ویرانی بی نظیری که در 80 کیلومتری شمال شرقی شهر قم قرار دارد و از یادگارهای حکومت ساسانی به شمار می رود.

سابقه تاریخی دیرگچین را که در کتاب های تاریخی جستجو کنید، به متونی می رسید که عمر این بنا را به هزار و 750 سال قبل و دوران اردشیر ساسانی نسبت می دهند و آن را یکی از پررونق ترین کاروانسراهای عصر می دانند.

دیرگچین بر سر شاهراه ارتباطی جنوب شرق به غرب و در مسیر قم به ری قرار دارد. مسیری که در گذشته یکی از پر رفت و آمدترین و کلیدی ترین مسیرهای کشور به شمار می رفت. اهمیت این کاروانسرا در دوره سلجوقیان با رونق گرفتن مسیر ساوه و قم به ورامین باز هم بیشتر شد و کاروانسراهای دیگری به نام‌های قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در نزدیکی آن ساخته شدند تا این مسیر پر رونق هر چه بیشتر آباد شود.

در کتاب های تاریخی مثل تاریخ قم، صوره الارض و کاروانسراهای ایران که جستجو کنید، می بینید که دیرگچین را با نام های مختلفی آورده اند. نام هایی مثل اردشیر، دیرالجص، دیر گچین و دیر کاج. وجه تسمیه این بنا به اردشیر به خاطر آن است که گفته می‌شود این بنا توسط اردشیر ساسانی بنا شده و دیر الجص هم به این دلیل به این کاروانسرا گفته می شود که در زبان عربی جص به معنی گچ است و چون ملات اصلی این بنا از گچ بوده، آن را دیر گچین نامیده اند.

آثار تاریخی را که جستجو کنید خواهید دید که هر مورخی به گوشه ای از کارکردهای این کاروانسرا اشاره کرده و بر اساس این نوشته ها به نظر می رسد که دیرگچین در گذشته مقر نیروهای سلطنتی، ایستگاه میان راهی و... بوده است. اما داستان اسامی این کاروانسرا به همین جا ختم نمی شود. دیر گچین در گذر زمان اسامی و القاب دیگری هم گرفت که هر کدام به گوشه ای از ویژگی های این بنا اشاره دارند. مهم ترین این لقب ها، مادر کاروانسراهای ایران است که به قدمت، وسعت، نوع ساخت و کاربری‌های زیاد آن اشاره دارد.

اگر گذارتان به کارونسرای دیر گچین بیفتد، می توانید چهار برج قطور را در اطراف این کاروانسرا ببینید که ارتفاع آنها 6 و 2.5 متر است. در ضلع جنوب شرقی این کاروانسرا مسجدی 300 متر مربعی قرار دارد و درضلع شمال شرقی آن حیاط خلوتی طراحی شده که محل استقرار مهمانان ویژه و مأموران حکومتی بوده است.

در گوشه شمال غربی بنا هم آسیابی سنگی و در ضلع جنوب غربی یک حمام با تمام اجزا از جمله سربینه، گرم خانه، خزینه و سرویس بهداشتی خواهید دید که یادتان می آورند چرا این کاروانسرای 12 هزار مترمربعی را مادر کاروانسراهای ایران نامیده اند.

البته به تمام این تجهیزات داخلی باید ملحقات مثل بنای قلعه گلی کنار کاروانسرا، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان را در خارج از کاروانسرا اضافه کنید که با احتساب آنها مساحت این بنا به 19 هکتار می‌رسد.

کاروانسرای دیر گچین که در گذر زمان و به دلیل بی توجهی مسئولان روز به روز بیشتر به نابودی نزدیک می شد، تا همین چند سال پیش به عنوان محلی برای نگهداری شترها و احشام عشایر محلی مورد استفاده قرار می گرفت. اما از سال 82 که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، کار بازسازی آن شروع شد که البته این کار هم با کمبود اعتبارات سازمان میراث فرهنگی استان قم، با روند کندی پیگیری می شود.

گروه گردشگری تبیان- رستم زاد