قيامت از نظر ملاصدرا

در نظام فلسفي صدرالمتألهين قيامت امري زمانمند آن گونه که از ظاهر آيات بر مي‌آيد نيست. بدين معني که زماني در تاريخ فرا رسد که نشانه‌هاي قيامت آشکار گردد و خورشيد تيره و ستاره‌ها پراکنده شوند(1) و زلزله‌اي فراگير شود(2) و شواهدي از اين قبيل ظهور و بروز يابد. بلکه قيامت داراي مراتبي است که منطبق بر مراتب وجودي انسان است. در توضيح آن که از حضرت احديث اقدس حقيقت حقايق اشياء تجلي نموده که همان فطرت اوليه و سرشت انسان‌ها است که حقيقت توحيد است. (3) آن‌طور که قرآن کريم مي‌فرمايد: «فطرة الله التي فطر الناس عليها، لا تبديل لخق الله.»(4)؛ (سرشتي که خداوند انسان‌ها را با آفريد،خلق خداوند تغيير ناپذيرست.)

پس از اين مرتبه اشياء و نيز انسان در قوس نزولي از ساحت امکان به وجود وارد مي‌شوند يعني حادث مي‌گردند.(5) ملاصدرا از اين روند به سقوط اول در مورد انسان تعبير مي‌کند: سقوط اول انسان از فطرت اولي به وجود است که همان جنتي است که قرآن بدان اشاره دارد و مي‌فرمايد: «يا ادم اسکن انت و زوجک الجنه»(6)؛ (اي آدم تو و همسرت در بهشت ساکن شويد.) در واقع اين جنت شامل دو عالم است: عالم ملکوت روحاني و عالم ملکوت صوري که عالم ملکوت روحاني عالم ارواح عقلي و اعيان ثابته است و عالم ملکوت صوري عالم نفوس و خيال کل مي‌باشد.(7)

پس از آن، سقوط دوم انسان هبوط به دار دنياست، «اهبطوا منها جميعاً(8)؛ (همه شما از آن پايين بياييد) که عالم ماده و اجسام است که پايين‌ترين مرتبه وجود از نظر کمالات وجودي است. بدين ترتيب قوس نزولي موجودات تحقق مي‌يابد. امّا از سوي ديگر همه موجودات در سير بازگشت و عود به مبدا اولي و همان جايي هستند که از آن هبوط نموده‌اند و همگي قدس صعود را به سوي فطرت اولي طي مي‌کنند.(9) که اين همان معاد و قيامت ايشان است. آنطور که قرآن کريم مي‌فرمايد: «کما بداکم تعودون»(10)؛ (همانطور که آغاز کرده‌ايد باز مي‌گرديد.) به بيان ديگر نفس با صعود از مرتبه ماده و دنيايي وارد مرتبه خيال مي‌گردد که همان برزخ است و پس از آن هنگامي که به مرتبه عقلي روحاني دست يافت نشأه اخروي آن متحقق مي‌گردد.(11)

ملاصدرا تصريح دارد که قيامت، ساعت خوانده شده است زيرا ساعت از سعي اشتقاق يافته و به معني آن است که نفوس در جهت مبدا اولي تلاش و سعي مي‌کنند و از نظر کمالي مراتب را طي مي‌نمايند و به اين ترتيب قيامتشان برپا شده و ساعت‌شان فرا مي‌رسد.(12) در واقع نفس و نيز همه عالم مدام در حال صيرورت و حرکت است و وقتي به مرتبه عقلي کامل رسيد يعني قوس صعود را طي کرد به اطمينان و سکون عقلي مي‌رسد. «يا ايتها النفس المطمئنه إرجعي الي ربک راضية مرضية»(13)؛ (اي نفس مطمئنه به سوي پروردگارت راضي و خشنود بازگرد.) بدين ترتيب نفس انساني با طي هر مرحله به مرتبه وجودي بالاتر صعود مي‌کند و قيامت آن مرتبه وجودي براي او برپا مي‌شود.(14) لذا مي‌توان نتيجه گرفت قيامت از نظر ملاصدرا داراي مراتبي است که با مراتب تکامل نفس در قوس صعود هماهنگي دارد.از اين رو تبيين صدرالمتألهين از قيامت براساس آيات قرآني است اگرچه از ظواهر آنها گذر کرده و به تفسيري مبتني بر باطن آيات دست يازيده است.

پاورقي‌ها:

1- اذا الشمس کورت و اذا النجوم انکدرت. (تکوير/1و2)

2- إذا زلزلت الارض زلزالها. (زلزال/1)

3- صدرالدين شيرازي، محمد، مفاتيح الغيب، ص 626.

4- روم/30 .

5- صدرالدين شيرازي، محمد، الشواهد الربوبيه، ص 172.

6- بقره / 35

7- صدرالدين شيرازي، محمد، اسرارالآيات، صص 66- 65.

8- بقره / 38 .

9- صدرالدين شيرازي، محمد، اسرارالآيات، ص 22.

10- اعراف/ 29 .

11- صدرالدين شيرازي، محمد، مفاتيح الغيب، ص 171.