خاطراتي از سلوك عرفاني حكيم الهي قمشه اي

حكيم الهي‏قمشه‏اي به عبادت و انجام نوافل تقيّد خاصي داشت. همسرش مي‏گويد:

نيمه‏شب از خواب برمي‏خاستند. پس از نوافل و نماز شب در صحن خانه قدم مي‏زدند. نگاه به سيارات مي‏نمودند و آنها را نشان مي‏دادند و مي‏فرمودند: اگر اين دو ستاره به هم برسند، چقدر به صبح مي‏باشد. بدون ترديد هوا كه صاف بود، ساعت ايشان از ديدن سيارات تعيين مي‏شد. از مرگ هراس نداشتند، ناملايمات را تحمل مي‏كردند و مي‏فرمودند: بلاهاي اين جهان همه از جانب حق است؛ و آنها را از جان و دل قبول مي‏كردند... زاهد نبودند ولي عارف بودند. به غني و فقير به يك نحو نظر مي‏كردند. امر به معروف ايشان با ملايمت و دلسوزي توأم بود. روحشان شجاع بود. كينه كسي را در دل نداشتند و از مردم بدگويي نمي‏كردند و مي‏گفتند خوبي و صفات پسنديده افراد را بگوييد.

تأكيد هميشگي ايشان به فرزندانشان اين بود كه: «چشم ظاهر را برهم گذاريد و با نور باطن خدا را مشاهده كنيد.» در نماز به قدري در درياي حيرت فرو مي‏رفتند كه هيچ چيز را نمي‏ديدند و نمي‏شنيدند. ساعتها در خلوتخانه خود با حق مشغول تضرع و دعا بودند... با آنكه حكيم الهي‏قمشه‏اي استاد دانشگاه بود و 35 سال به تدريس حكمت و فلسفه و تفسير قرآن و ادبيات عرب در مدرسه شهيد مطهري كنوني و دانشگاه تهران مشغول بود، خيلي ساده و بدون تكلّف زندگي مي‏كرد.

در دو وعده متوالي غذاي پختني نمي‏خورد. اغلب نان را در دوغي تريد مي‏كرد و با اشتياق تناول مي‏نمود.(1) در مسائل شخصي مي‏كوشيد به اهل خانه و خصوصا همسر زحمتي وارد نشود و خصوصا در پذيرايي از مهمانان، اين مورد را بيشتر مدنظر داشت. برخي از مواد و وسايل پذيرايي را خود تهيه مي‏كرد. علامه حسن‏زاده‏آملي مي‏گويد: در روز اول فروردين به حضورش شرفياب شديم. پس از طي تعارفات برخاست و به اندرون رفت و با فنجاني بيرون آمد. احتراما برخاستم و وي عادتا بنشست، با دست مباركش فنجان را تسليم ما كرد و ما تعظيم وي كرديم و سپس فرمود: اين شربتي است خاص. ساخته دست من، بر آن آيات و ادعيه و اوراد دميدم و اين پيمانه را براي شما برگزيدم.(2)

همسرش خاطرنشان نموده است كه حكيم الهي‏قمشه‏اي، در خانه به امور داخلي كمك مي‏كردند و به هيچ عنوان درس و بحث و تحقيق مانع اين همكاري نمي‏شد و در برخورد با اهل خانه بشاش و خوش‏صحبت بودند و با موعظه و نصيحت و رفتارهاي پسنديده برخورد نموده و تبسم مدام بر لبانشان نقش بسته بود.(3)

در ايام، قحطي سالهاي قبل از 1320 ه.ش كه بيشتر مردم از نظر آذوقه در مشقت بودند، گاهي صبح هنگام مرحوم الهي به نانوايي رفته و حوالي ظهر با يك نان و در مواقعي دست خالي برمي‏گشتند. يكي از دوستان ايشان كه در دستگاه دولت نفوذي داشت به وي پيشنهاد كرد؛ اگر اجازه دهند، يكي، دو خروار آرد براي ايشان به صورت خصوصي تدارك ببينند و چون آن زاهد متشرع نمي‏خواست ابراز محبت آن دوست را با صراحت رد كند فرمودند: فردا به شما خبر مي‏دهم و فردا وقتي آن دوست به ديدارشان آمد گفتند: در رؤياي صادقانه‏اي سروش غيبي، ما را به توكل دعوت نمود و با اين حساب انبارمان به مخزن حق وصل گرديد و ديگر احتياجي به آرد نداريم.(4)

از كمالات روحي اين حكيم برخورداري از توكل و اميد بستن به خداوند در امور زندگي بود و در عين حالي كه اين روحيه و اعتماد به خداوند در وجودش بسيار قوي بود، وظيفه خويش را به بهترين نحو انجام مي‏داد و از تلاش و كوشش دست برنمي‏داشت. همسرش خاطرنشان نموده است: حكيم الهي قمشه‏اي سالي به مكه مشرف گرديدند. آن سفر شش ماه به درازا كشيد. چندين‏بار برايشان نامه نوشتيم كه امكان دارد دانشگاه، حقوق شما را قطع كند. جواب فرمودند: من شما را به حق سپرده‏ام نگران نباشيد، روزي ما دست آنها نيست:

گر نهاري نيست، يا شامي چه غم  شادي ليل و نهار ما خوش است

و در قصيده آفاقيه سروده بود:

آيت‏اللّه‏ علامه حسن‏زاده‏آملي به خاطره‏اي اشاره كرده و گفته است:

يك وقتي بنده به حضور شريف جناب استاد علامه‏ميرزامهدي الهي‏قمشه‏اي رضوان‏اللّه‏عليه در باره شعر و نظر شريفشان راجع به شعراء سخن به ميان آوردم. تعبير ايشان اين بود كه تمام اين ديوانها فداي ديوان چند تن كه همه فداي اينها (ملاي رومي، نظامي، سعدي، حافظ و سنايي) و بعد فرمودند: همه گفته‏ها فداي اين دو بيت باباطاهر عريان:

خودشان از اين دوبيتي خاطرات خوشي داشتند و فرمودند آن سالي كه به مكه مشرف شدم مسافرت به طول انجاميد تا آنكه شبي در مكه خواب ديدم كه اين دوبيت باباطاهر را برايم اين گونه مي‏خوانند:

خوشا آنان كه اللّه‏ يارشان بي                 توكلت علي‏اللّه‏ كارشان بي

بعد بيدار شدم. چون معظم‏له به سبب عاطفه پدري مضطرب عائله و اولادشان بودند به ايشان اين طور تلقين كردند كه «توكلت علي‏اللّه‏ كارشان بي»(5)

از مظاهر عطوفت و لطافت روحي مرحوم الهي‏قمشه‏اي توجه به فقيران و افراد مستمند بود. يك روز از مسجد به خانه آمدند بدون لباس و در حالي كه عبا را به دور خود پيچيده بودند. همسرش مي‏گويد وقتي اين وضع را مشاهده كردم گفتم حاج‏آقا لباستان چه شد؟ فرمودند: در شبستان مسجد، فقيري برهنه را ديدم لباسم را به او دادم. خانم طيبه الهي (تربتي) افزوده است تا آنجا كه به ياد دارم در ايام زندگي مشتركي كه داشتيم، سه بار شبيه اين ماجرا تكرار شد. ايشان در جايي ديگر گفته است؛ بارها فقيري به در خانه مي‏آمد و تقاضاي چيزي را مي‏كرد. مرحوم الهي، اثاثيه‏اي مانند ظرف مسي به او داده و مي‏گفتند: ببر بفروش و خرج زندگي خود كن.(6)

حكيم الهي‏قمشه‏اي به دليل حالات معنوي و صفاي روحاني كه از طريق عبادت و تهجّد و پارسايي به دست آورده بود، از كرامت هم بي‏بهره نبود. همسرش اظهار داشته است: در يكي از تابستانها تب شديدي بر ايشان عارض گشته و او را در بستر بيماري افكنده بود. فرمودند: من مستحق ده دانه ليمو شيرين هستم. خدمتگزاري كه در خانه بود گفت: آقا يا همسرتان يا بنده يكي بايد براي تهيه اين خواسته به شهر برود (خانه حكيم الهي‏قمشه‏اي آن زمان در يكي از كوچه باغهاي شميران بود) و نسبت به تهيه اين ميوه و اجابت خواسته شما، اقدام كند وگرنه ليمويي در كار نيست! حكيم الهي‏قمشه‏اي گفتند: به اين زحمت هيچ نيازي نيست! خدمتگزار گفت: آقا يادتان باشد كه از آسمان هم ليموي شيرين نازل نمي‏شود! همسرش مي‏افزايد، لحظاتي بعد ملاحظه كردم پيرمردي با دستمال سفيدي كه ده دانه ليمو شيرين در آن بود به عيادت آقا آمد و دستمال و ليموها را گذاشت و رفت.

پي‌نوشت‌ها:

1- حكمت عملى يا اخلاق مرتضوى، علامه حسن‏زاده، ص37.

2- در آسمان معرفت.

3- خوشه‏ها، ص127، 128.

4- ميراث ماندگار، ص69.

5- خوشه‏ها، ص127.

6- همان مأخذ، ص132، 133.

منبع:

مجله پيام زن، شماره 63