گیاهان در قرآن (زیتون)

و درختی است كه در طور سینا می روید. روغن می دهد و آن روغن برای خورندگان خورشی است.

(مؤمنون / 20 )

نام قرآنی: زیتون

نامهای متداول:

فارسی، اردو، پنجابی، هندی: زیتون؛ عربی: زیتون، زیت؛ عبری: زیت؛ انگلیسی، فرانسوی، آلمانی:olive؛روسی، لاتینی:oliva؛ ایتالیایی، اسپانیایی:olivo؛ ulivo؛elia،elaiaنام علمی:Olea europaea ( از تیره زیتونOleaceae)

اشارات قرآنی

1- وهوالذی انزل من السماء ماء فاخرجنا به نبات كل شیء فاخرجنا منه خضرا نخرج منه حبا متراكبا و من النخل من طلعها قنوان دانیة و جنات من اعناب والزیتون و الرمان مشتبها وغیرمتشابه انظروا الی ثمره اذا اثمر وینعه ان فی ذلكم لایات لقوم یومنون.( انعام / 99 )

" اوست خدایی كه از آسمان باران فرستاد و بدان باران هر گونه نباتی را رویانیدیم، و از آن نبات ساقه ای سبز و از آن دانه هایی بر یكدیگر چیده و نیز ازجوانه های نخل خوشه هایی سر فروهشته پدید آوردیم، و نیز بستانهایی از تاكها و زیتون و انار، همانند و ناهمانند. به میوه هایش آنگاه كه پدید می آیند و آنگاه كه می رسند بنگرید كه در آنها عبرتهاست برای آنان كه ایمان می آورند. "

2- و هوالذی انشا جنات معروشات و غیرمعروشات والنخل و الزرع مختلفا اكله و الزیتون و الرمان متشابها و غیرمتشابه كلوا من ثمره اذا اثمر و اتوا حقه یوم حصاده ولا تسرفوا انه لا یحب المسرفین. (انعام / 141)

و اوست كه باغهایی آفرید نیازمند به داربست و بی نیاز از داربست، و درختخرماو كشتزار، با طعمهای گوناگون، و زیتون و انار، همانند، در عین حال ناهمانند. چون ثمره آوردند از آنها بخورید و در روز درو حق آن را نیز بپردازید و اسراف مكنید كه خدا اسراف كاران را دوست ندارد.

3- ینبت لكم به الزرع و الزیتون و النخیل والاعناب و من كل الثمرات ان فی ذلك لایة لقوم یتفكرون. ( نحل / 11)

و با آن برایتان كشتزار و زیتون ونخلها و تاكستانها و هر نوع میوه برویاند، در این عبرتی است برای مردمی كه می اندیشند.

4- وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناء تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلاكِلینَ. (مومنون / 20)

و درختی است كه در طور سینا می روید. روغن می دهد و آن روغن برای خورندگان نان خورشی است.

5- اللهُ نور السّمواتِ و الارضِ مثلُ نورهِ كمشكوةٍ فیها مصباحٌ المصباحُ فی زُجاجةٍ الزُّجاجةُ كانّها كوكبٌ دریٌ یوقد من شجرةٍ مباركةٍزیتونةٍ لا شرقیةٍ ولاغریبةٍ یكادُ زَیتها یُضیءُ و لو لم تمسسهُ نارٌ نورٌ علی نورٍ یهدی الله لنورهِ مَن یشاءُ و یضربُ اللهُ الامثالُ للناسِ و الله بكلِّ شیءٍ علیمٌ. (نور / 35)

خدا نور آسمانها و زمین است. مَثَل نور او چون چراغدانی است كه در آن چراغی باشد، آن چراغ درون آبگینه ای و آن آبگینه چون ستاره ای درخشنده. از روغن درخت پر بركتزیتونكه نه خاوری است و نه باختری افروخته باشد. روغنش روشنی بخشد هر چند آتش بدان نرسیده باشد. نوری افزون بر نور دیگر. خدا هر كس را كه بخواهد بدان نور راه می نماید و برای مردم مثلها می آورد. زیرا بر هر چیز آگاه است.

6- و زیتونا و نخلاً.( عبس/29)

و زیتون و نخل.

7- والتّینَ والزّیتون. و طُور سینین. و هذا البلدِ الامین. لقدْ خلقنا الانسانِ فی احسنِ تقویمٍ. (تین / 1- 4)

سوگند به انجیر وزیتون، سوگند به طور مبارك، سوگند به این شهر ایمن، كه ما آدمی را در نیكوتر اعتدالی بیافریدیم.

نام زیتون شش مرتبه در قرآن آمده است و یك بار در سوره  مؤمنون، آیه20 اشاره غیر مستقیم به درختی شده كه روغن می دهد و در كوه سینا می روید. نام زیتون به تنهایی فقط دوبار آمده است در حالی كه پنج بار همراه با دیگر میوه ها یعنی خرما، انار، انگور و انجیر از آن یاد شده است.

نام علمی زیتون « الیا یوروپیا» است و در سرتاسر منطقه ی مدیترانه ای كاشته می شود. اما مركز عمده ی تولید آن اسپانیا، ایتالیا، تركیه، تونس و مراكش می باشد. بر اساس تخمینی در سال 1343/ 1964 حداقل 200 میلیون درخت زیتون در اسپانیا و 123 میلیون در ایتالیا وجود داشته است.

پیشینه درخت زیتون

زیتون درختی تناور نیست و كمتر اتفاق می افتد كه ارتفاع آن به هشت متر برسد. زادگاه اصلی این درخت احتمالاً فنیقیه بوده كه در حدود سال 2000 قبل از میلاد در این ناحیه كاشته می شده و از آن جا به غرب یعنی اروپا و آفریقا و به شرق یعنی افغانستان و ایران راه یافته است. این حقیقت درباره منشأ درخت زیتون در سوره  نور، آیه 35 بیان شده كه می فرماید «درخت زیتون كه نه خاوری است و نه باختری». با این وجود بعضی از مفسّران از این آیه تفسیرهای مختلفی كرده اند. برای مثال علامه عبدالله یوسف علی معتقد است كه درخت زیتون متعلق به همه جهان است و منحصر به شرق و غرب نیست. به علاوه از نظر او منظور از شرق و غرب جهت درخت است. دیگر نویسندگان مانند مولانا عبدالماجد، مولانا مودودی، مولانا عثمانی، مولانا حقانی كم و بیش چنین نظری دارند و حتی گفته اند مزّه و كیفیّت زیتون به جهت این درخت نسبت به خورشید بستگی دارد. اما به نظر می رسد این كلام خداوند در واقع به زادگاه و گسترش این درخت اشاره دارد نه به چیزی دیگر. درخت زیتون در ناحیه ی مدیترانه ای اروپا و آفریقا درختی معمولی بود. در جنوب اروپا آن چنان فراوان پرورش می یافت كه زیتون اروپایی نام گرفت یعنی درختی كه متعلق به اروپا بود. اما محققان به این حقیقت پی برده اند كه اروپا زادگاه اصلی زیتون نبود، بلكه فنیقیه، یا به عبارت دیگر، بخش شمالی جزیرة العرب بود كه زیتون از آن جا نشأت گرفت. به سادگی می توان پذیرفت كه اعراب در زمان نزول قرآن به این نكته واقف بوده اند كه رشد و پرورش گیاهان در منطقه ای الزاماً به معنی نشأت گرفتن گیاه از آن منطقه نیست.

لذا این آیه  سوره  نور بر بومی بودن این گیاه دلالت دارد.

موارد مصرف زیتون

زیتون از طریق پیوند زدن تكثیر می شود و درختان غیر پیوندی میوه ای نامطبوع دارند. زیتون نارس طعمی تلخ دارد و در تهیه ی ترشی و چاشنی غذا از آن استفاده می شود. اما میوه ی رسیده طعمی بسیار مطبوع دارد. زیتون میوه ای است بیضی شكل به طول 2 تا 3 سانتیمتر. هر درخت زیتون 10 تا 20 كیلوگرم میوه می دهد. گوشت میوه ی زیتون منبعی برای روغنی ماندنی با كیفیتی عالی است كه 15% یا بیشتر روغن از آن گرفته می شود. روغن با فشردن به دست می آید. اولین افشره بهترین نوع روغن را دارد كه نیازی به تصفیه آن نیست. تركیبات اصلی روغن تازه شامل اسید اولئیك (80%) و مقدار كمی جوهر نخل و اسیدهایی دیگر مانند اسید استیریك، لینولئیك، آراشیدیك و میریستیك می باشد. از تفاله ی پس از اولین افشره، روغنی غیر خوراكی به دست می آید كه در صابون سازی مصرف می شود.

روغن زیتون خوراكی در اروپا خواهان بسیاری دارد و در تهیه ی سالاد و غیره مصرف می شود. این روغن را می توان در برخی غذاها به طور خام مصرف كرد. در زمانهای قدیم سربازان عرب در لشكركشیها نان و روغن زیتون یا عسل برای غذا همراه خود می بردند و با این كار وقت خود را صرف پختن غذا نمی كردند و نان خورشی خوشگوار با روغن خام یا عسل می خوردند. تولید سالانه روغن زیتون در جهان حدود 20 میلیون تن است. ایتالیا و اسپانیا عرضه كننده عمده این روغن به بازار جهانی می باشند. در هندوستان محصول زیتونی كه قابل نام بردن باشد نیست، اما به تازگی كاشت آزمایشی این درخت در مناطق كوهستانی هند مركزی آغاز شده است.

زیتون ارزش دارویی زیادی دارد. در صورتی كه به صورت خوراكی مصرف شود ماده ای مغذی، آرام بخش و مسهلی ملایم است و زخم معده و اثنی عشر بیمار را بهبود می بخشد. و در مورد نارساییهای كلیوی به عنوان غذایی بدون ازت تجویز می شود. روغن زیتون ماده ای ملیّن است و مصرف خارجی آن پوست بدن و تاولهای سودا (اكزما) و داءالصدف را نرم می كند. این روغن برای ماساژ دادن نیز مناسب است و از تركیبات مهم بسیاری از مرهمها و ضمادها می باشد. در حدیثی رسول خدا حضرت محمد صلی الله علیه وآله به مردم توصیه می كند كه از روغن زیتون برای خوردن و برای ماساژ دادن استفاده كنند زیرا از «شجره ی مباركه» گرفته شده است.

روغن زیتون سوخت مناسبی برای چراغ است. در سوره نور، آیه 35 این كاربرد زیتون به خوبی وصف شده است. كسانی كه روغن زیتون را به كار برده یا دیده اند به سادگی این آیه را درك می كنند. نوع مرغوب روغن زیتون زرد كرمی رنگ، گاهی متمایل به سبز، چنان صاف و شفاف است كه اگر در ظرفی شیشه ای ریخته شود حالت شیئی درخشان دارد و چون در چراغی بسوزد روشنی چراغ، افزون می شود. این خاصیت زیتون در عبارت «نورٌ علی نور» توصیف شده است.

كبوتری با شاخه ای زیتون در منقار رمز جهانی صلح و وحدت است. این رمز از كشتی نوح سرچشمه می گیرد. بنابر روایتی هنگامی كه خشم خداوند، كه در طوفان ظاهر شده بود، كاهش یافت كبوتری با شاخه ای زیتون در منقارش ظاهر شد كه نشانه ی آرامش و صلح بود.

روایاتی در باب زیتون

1- السید انصاری (ره) روایت كرده؛ پیامبر صلی الله علیه وآله: فرمود: «روغن زیتون را بخورید و آن را به بدن خود بمالید كه آن شجره ی مباركه است.» (دارمی،ج 3، ص 29).

2- ابوهریره (ره) روایت كرده: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «زیتون را بخورید و به بدن بمالید كه هفتاد مرض از جمله جذام را شفا می بخشد.» (ابونعیم).

3- علقمة بن عامر (ره) روایت كرده: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «شما روغن را از شجره ی مباركه ی زیتون می گیرید. خود را با آن معالجه كنید كه شفا بخش بواسیر است.»