تفاوت میان «شرط» و «داعی» در مسئله وام

پرسش :
در بحث وام های ربوی، چه تفاوتی میان «شرط» و «داعی» وجود دارد و آیا وام دادن به انگیزه سود (نه به شرط سود) موجب ربوی شدن وام می شود؟

پاسخ اجمالی:
«شرط» و «انگيزه» با هم متفاوت است. شرط آن است كه جزء قرارداد معامله باشد، اما انگيزه آن است كه چيزى ضمن قرارداد ذكر نشود و حق طلبكارى وجود نداشته باشد ولى توجه به آن، انگيزه برای انجام كار است. آنچه قرض را به ربا تبدیل نموده و در آیات و روایات تحریم شده است همان شرط زیادی است؛ لکن انگیزه و داعی سود در قرض موجب تحریم آن نمی گردد.

پاسخ تفصیلی:
نكته مهمى كه در بحث ربا بايد به آن توجّه داشت، تفاوت «شرط اضافی» و «انگيزه سود» است.
شرط آن است كه جزء قرارداد معامله باشد، حال يا به صراحت و در موقع قرارداد ذکر شود و يا به صورت مبنىٌ عليه العقد باشد؛ یعنی شرط آن قبل از عقد مطرح شود و عقد بنابر آن خوانده شود و به هر حال جز قرارداد است. اما «داعى»؛ (انگيزه) آن است كه چيزى ضمن قرارداد ذكر نشود و حق طلبكارى نداشته باشد، ولى توجه به آن، انگيزه او در انجام كار است، در حالى كه هيچ شرطى، نه به صراحت و در متن قرارداد و نه به صورت شرط مبنى عليه العقد ذكر نشده است.

آنچه قرض را به ربا تبدیل نموده و در آیات و روایات تحریم شده است همان شرط زیادی است؛ لکن انگیزه و داعی سود در قرض موجب تحریم آن نمی گردد کما این که در روايت جميل بن دراج، از امام صادق(عليه السلام) آمده است که: «قالَ: قُلْتُ لَهُ: اَصْلَحَكَ اللهُ اِنّا نُخالِطُ نَفَراً مِنْ اَهْلِ السَّوادِ(1) فَنُقْرِضُهُمُ الْقَرْضَ وَيَصْرِفُونَ اِلَيْنا غَلاّتِهِ فَنَبيعُها لَهُمْ بِاَجْر و َلَنا في ذلِكَ مَنْفَعَةٌ، فَقالَ: لابَاْسَ»؛ (به امام(عليه السلام) عرض كردم خداوند شما را به سلامت دارد، ما با گروهى از مردم عراق رفت و آمد داريم، وامى به آنها مى دهيم آنها نيز غلات خود را براى فروش به ما مى دهند و سودى از آن به ما مى رسد فرمود: اشكال ندارد).(2)

اشاره به اينكه چون انجام چنين كارى را بر آنها شرط نكرده ايد، اشكالى ندارد و هرگاه فروش غلات به صورت شرط در قرارداد وام ذكر مى شد ربا و حرام بود، و اين از قبيل شرط فعل است. ولى چون اين مسأله به صورت شرط نبوده است، لذا امام(عليه السلام) مى فرمايد اشكالى ندارد. قابل توجه اينكه در ذيل اين روايت آمده است: «اگر آنها غلاتشان را به ما ندهند كه بفروشيم، به آنها قرض نمى دهيم». اين جملات نشان مى دهد كه انگيزه آنها زيادى فعليّه بوده است، نه اينكه به صراحت اين شرط را با وام گيرنده كرده باشند و الاّ ربا و حرام است.(3)


پی نوشت:
(1). مراد از اين جمله، ترجمه تحت اللفظى آن نيست؛ چرا كه مناسب شأن امامت نيست، بلكه در عرف عرب نوعى دعاست كه به معناى تقاضاى سلامتى از خداوند براى امام است و منظور از اهل سواد كشور عراق است؛ در عربستان چون زمين هاى خشك و بى آب و علف و درخت وجود دارد به سرزمين آن، ارض بياض يعنى زمين سفيد گفته مى شود و در مقابل چون سرزمين عراق داراى درخت و نخل است و از دور سياه به نظر مى رسد، آن را ارض سواد يعنى زمين سياه مى گويند و بدين جهت است كه مردم عراق را اهل سواد مى نامند.
(2). من لا يحضره الفقيه‏، ابن بابويه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين‏، قم،‏ 1413 قمری‏، چاپ دوم‏، ج ‏3، ص 283، باب (الربا)؛ تهذيب الأحكام، طوسى، محمد بن الحسن‏، محقق / مصحح: خرسان، حسن‏، دار الكتب الإسلامية‏، تهران، 1407 قمری‏، چاپ چهارم‏‏، ج ‏6، ص 204، باب (القرض و أحكامه).
(3). گردآوری از کتاب: ربا و بانكدارى اسلامى‏، مكارم شيرازى، ناصر، تهيه و تنظيم: عليان نژادى، ‏ابوالقاسم، مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1380 شمسی، چاپ: اول‏، ص 74.



منبع: وبسایت آیت الله مکارم شیرازی