شعرایی که از اهل‌بیت صله دریافت کردند/ کمیت اسدی، شاعر آزاده و مدافع ولايت

 از قدیم الایام زبان شعر و ادبیات همیشه احساسی بوده به طوری که با چاشني شور و احسات و عواطف نهفته در آن  براي بيان مطالب مورد نظر شاعر در جهت نفوذ و تأثیر بیشتر در مخاطب مورد استفاده قرار می‌گرفته است. نکته مهم این موضوع در لسان دین این است که اگر منظور شاعر در گفتن شعر بيان مراتب توحيد يا ترغيب و تحريص بر مكارم اخلاق از جهاد و عبادت و پاكدامني يا مدح و ستايش پيغمبر و ديگر اولياي خدا باشد، اين گونه شعر از آن منعي نشده و حتي خود اهل بیت (ع) هم از اين گونه اشعار سروده و به شعرای تلاشگر در این مسیر صله و پاداش هایی هم داده اند. اما اگر در شعر خيالات و افكار عاري از حقيقت و وصف زنان و ستايش اشخاص ناشايست و افتخارات بيهوده و هجو و تعرض به ناموس ديگران باشد اين گونه اشعار مورد پذيرش اسلام و قرآن نيست، چنانكه خداوند متعال مي فرمايد : "والشعراء يتَّبِعُهُمُ الْغاوون"[1] كه منظور اين دسته از شعرا هستند . اما در ادامه همين آيه آمده است: "الا الذينَ آمنوا" [2] كه منظور شعراي اهل ايمان هستند.

روزنامه‌های عصر اهل‌بیت

امروزه شاهد هستیم مردم اخبار خود را از طریق رسانه ها و روزنامه و جراید دریافت می کنند، در گذشته نیز منبع اطلاعات مردم و مرکز جهت گیری های سیاسی-اجتماعی که مردم تحت تأثیر آن قرار می گرفتند، محافل و مجالسی بود که در آن شعرا شعر می سرودند و سخنوران ایراد سخن می کردند.

حضرت آيت الله خامنه اي به نقل از كتاب «العباسيون الاوائل» در رابطه با تأثیر هنر شعر و شاعری می فرمایند: "ادبيات در دلها اثر مي گذاشت و مهر و گرايش مردم را به اين يا آن دسته جلب مي كرد. شاعران و سخنوران به منزله روزنامه هاي آن عصر بودند كه هر يك جهت گيري سياسي و ويژه اي را مطرح مي ساختند و از آن دفاع مي كردند و با زباني مؤثر و شيوه اي رسا، دلائلي بر حقانيت گرايش سياسي خود اقامه مي نمودند و دلایل رقباي خود را مردود مي ساختند." [3]

در این میان شعرا در عصر اهل بیت (ع) رتبه بندی و دارای مدارج و شاخصه های مختلفی بودند. حجت الاسلام حامد کاشانی در رابطه با شاعران مورد عنایت اهل بیت در مصاحبه با خبرگزاری مهر گفت: مشهورترین شعرای سال‌های آغاز اسلام که مداح اهل بیت(ع) بوده‌اند، گاه اصلا سابقه اخلاقی خوبی نداشته‌اند، اما به دلیل وجود ویژگی حق‌مداری در این شاعران مورد توجه ائمه واقع شدند.

شعرایی که مورد تأیید اهل‌بیت بودند

در تاریخ شاهد این هستیم که عده ای از شعرا به شکل های مختلف مورد تأیید اهل بیت واقع شده  اند. در این رابطه محمد علی موحدی این گونه نظر می دهد؛ گاهی اهل بیت به بعضی از شعرا امر می‌کردند که شعر بگویند؛ مانند امام سجاد(ع) به بشیر یا بشر. گاه دیده می شود که ائمه (ع) به ازای دو خط شعر هدایای مادی گرانبهایی به شعرا می دادند؛ "امام سجاد(ع) خرج 40 سال زندگی فرزدق، شاعر معروف را یک جا به او داد به پاس یک شعر که در مدح اهل بیت و امام سرود و آن را در حضور هشام خلیفه غاصب در مسجد الحرام خوانده بود. عجیب تر آنکه امام سجاد از او عذرخواهی کرد که کاش بیشتر داشتم و به تو صله می دادم!"[4]

ملاقات دعبل خزائي با امام رضا (ع)

گاه دیده می شود که اهل بیت علاوه بر هدایای مادی، هدایای معنوی نیز می‌دادند. مانند امام رضا(ع) به دعبل که عبای خود را دادند. و گاه اهل بیت، خود شعر شاعران را ادامه می‌دادند. مانند امام رضا(ع) که شعر دعبل را ادامه دادند. چنانچه در این رابطه شيخ جواد قيومي در ارتباط با ملاقات دعبل خزائي با امام رضا (ع) در شهر مرو مي گوید: "دعبل خزائي در شهر مرو بر آن حضرت وارد شد و گفت: اي پسر پيامبر من در مورد شما (اهل بيت) قصيده اي سروده و با خود سوگند ياد كرده ام كه قبل از تو آن را براي كسي نخوانم امام فرمود: آن را بخوان. دعبل شعرش را خواند. امام (ع) براي او دعا كرد سپس فرمود: آيا در اينجا دو بيت به قصيده ات اضافه نكنم تا به آنها شعرت را پايان دهي گفت: اي پسر پيامبر آري و آن حضرت دو بيت به آن قصيده اضافه نمود."[5]

شعری که امام را به گریه واداشت

هارون مكفوف (يكى از ياران امام صادق عليه السلام) مى گويد: به محضر آن حضرت شرفياب شدم، فرمود: "برايم مرثيه بخوان. برايش خواندم. فرمود: "لا، كَما تَنْشِدُونَ وَ كَما تَرْثِيهِ عِنْدَ قَبْرِهِ ؛ اين گونه نمى خواهم، آن گونه كه در كنار قبر آن حضرت عليه السلام مرثيه مى خوانيد، بخوان" و من خواندم:
أُمْرُرُ عَلى جَدَثِ الْحُسَيْنِ                فَقُلْ لَأَعْظُمِهِ الزَّكِيَّةِ[6]
"از كنار قبر حسين عليه السلام گذر كن و به آن استخوان هاى پاك او بگو ..."[7]

ديدم آن حضرت به گريه افتاد، سكوت كردم، ولى فرمود: ادامه بده، ادامه دادم.[8]
فرمود: "باز هم بخوان" خواندم تا به اين بيت رسيدم:[9]
يا مَرْيَمُ قُومي وَانْدُبِي مَوْلاكِ                     وَ عَلَى الْحُسَينِ فَاسْعَدي بِبُكاكِ [10]
"اى مريم! برخيز و بر مولاى خود ندبه كن و با گريه ات بر حسين عليه السلام رستگارى طلب كن."[11]

ديدم امام صادق عليه السلام گريه كرد و بانوان، شيون سر دادند. وقتى آرام شدند، حضرت فرمود:[12] "يا أَبا هارُونَ مَنْ أَنْشَدَ فِى الْحُسَيْنِ فَأَبْكى عَشْرَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ؛ اى ابوهارون! هركس بر امام حسين عليه السلام مرثيه بخواند و ده نفر را بگرياند، پاداش او بهشت است."[13]

شعری که شبه وحی است

علی موحدی، پژوهشگر علوم "اسلامی" در بیان جایگاه شعرا در میان اهل بیت(ع) را این گونه ادامه داد؛ گاهی ائمه(ع) به شدت و با برترین الفاظ اشعار را تایید و تکریم می‌کردند: مانند دعبل که امام در رابطه با شعر او فرمودند: این ابیات را روح القدس بر زبان تو جاری کرد. یعنی شعر دعبل را شبه وحی خواندند.

شبیه این تعبیر را پیامبر اکرم(ص) در رابطه با حسان بن ثابت که با منور شدن شبه جزیره عربستان به نور اسلام، به پیامبر ایمان آورده و شاعر مخصوص پیامبر شد داریم که حضرت در رابطه با او فرمود: "تا زماني كه با اشعارت ما را ياري مي دهي با روح القدس تأئيد مي شوي." او حديث غدير را به نظم آورده است. [14]

یا در رابطه با ابوالمستهل كُميت بن زيد اسدي که خطیب و ادیبی فقیه و شجاع بود و به مدح ائمه اطهار پرداخته و مورد توجه و عنایت خاص ائمه بوده است. از خود کمیت روایت شده است که می‌گوید:
"هنگامى كه بر امام باقر (ع) وارد شدم و اشعار معروف: "من لقلب متيّم مستهام غير ما صبوهٍ و لا احلام؛ چه كسي به فرياد دل شيفته و مشتاقي مي رسد كه نه به دنبال ميل و هوا مي گردد و نه در پي آرزوست؟" را انشاد کردم؛ امام باقر (ع)به من فرمود: "براى تو همان است كه پيامبر (ص) به حسّان بن ثابت فرمود.": "لَنْ يَزالَ مَعَكَ رُوحُ القُدُسِ ما ذَبَيْتَ عنّا»: «هميشه روح القدس(جبرئیل) با تو خواهد بود مادامى كه از ما دفاع مى كنى."" [15و16]

بیان زبان حال در مصائب اهل‌بیت جایز است

موحدی در بیان کیفیت شعر و مدیجه سرایی در مصائب اهل بیت، بیان زبان حال را یکی از راه ها دانسته و می گوید: یکی از نگاه هایی که به شعر می شود، بحث زبان حال است به طوری که در زمان اهل بیت گاهی اشعاری خوانده می‌شد که صرفاً زبان حال بود و با این حال اهل بیت آن را می‌پذیرفتند. مانند سیف بن عمیره که شعری در رثای دختران سید الشهدا سرود و زبان حال آنان را بازگو کرد.
لذا این که بگوییم روضه خوان ها زبان حال را نگویند و شعرها صرفا مطابق متون تاریخی و روایی باشد، با سیره‌ی اصحاب اهل بیت و شاعران اهل بیت سازگار نیست. تقریر اهل بیت نشان می‌دهد که بیان زبان حال در مصائب امامان جایز است.

اولین زائر امام حسین(ع)شاعر بود

علی موحدی در رابطه با اولین زائر امام حسین(ع) گفت؛ به خلاف مشهور، اولین زائر امام حسین(ع) یک شاعر بوده به نام "عبید الله بن حر جعفی" که پیرمردی عجیب و حاشیه‌دار و شاعری توانمند بوده است‌. وی یک هفته بعد از عاشورا به زیارت امام آمد و قصیده‌ای بلیغ سرود که کم نظیر است. او پیشتر از یاری سید الشهداء به خاطر کراهت از مرگ سرباز زده بود. پس اولین زائر امام شاعر بوده و بر سر قبر امام شعر سروده است.

نقش شعر در تاثیرگذار بودن برخی متون دینی

کاشانی شعر را عامل مؤثری در اقناع مخاطب دانسته و می گوید: بسیاری مطالب را نمی‌توان به زبان عادی بیان کرد. خود امیرالمومنین(ع) هر جا بحث داغ مناظره‌ای در خطبه‌هایشان وجود دارد، یک بیت شعر می‌آورند. چون می‌دانند شعر در اقناع مخاطب اثر دارد. لذا توجه اهل بیت(ع) به شاعران بسیار بوده است و نسبت با آنان با تساهل برخورد می‌کردند. چون شاعر می‌توانسته در جبهه حق بایستد و جبهه باطل را تخریب کند.

نوع حرکت و برخورد اهل بیت در مقابل شعرا برای ما می تواند درسی باشد که شعرا و مادحین را بر چه اساسی قیمت گذاری کرده و به آن ها ارزش و مقام دهیم. صله هايی که اهل بیت به شعرا می دادند یا توجهی که به بعضی از آن ها می کردند، همچون ديگر اقدام هاي آنان حركتي درجهت تـبـيين اسلام و زنده نگه داشتن ودفاع از ارزشهاي آن بوده است . اهل بیت با اين اقدام خود بـه مـا درس داده اند كه در هر زمان بايد از هنرمندان مخلص، متعهد وكاردان حمايت كرد و با زبـان هنر، پيام هاي ارزشمند را به گوش انسانها رساند.

---

پی نوشت:
[1] . ذبيح الله صاحبكار، سيري در مرثيه عاشوراي، تهران انتشارات تاسوعا، چاپ اول، 1379، ص 55.
[2] . عبد الحسين شبستري، مشاهير شعراء الشيعه، ج2، قم، مكتبه الادبيه المغتصه، چاپ اول 1421 هـ ، ص 133.
[3] . همان، ج1، ص 191.
[4] . چنانچه به نقل از کتاب جامع احادیث الشیعه اثر مرحوم آیت الله العظمی بروجردی ، جلد 15 ، باب 85 ، صفحه ی 450.
[5] . شيخ جواد قيومي، صحيفه الرضا، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامي 1373هـ ،ص 75.
[6] .عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص53              .
[7] . همان.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . همان.
[11] . همان.
[12] . همان.
[13] . بحارالانوار، ج 44، ص 287.
[14] . عبد الحسين شبستري مشاهير شعراء شبعه، ج1، چاپ، 1، قم مكتبه الاديبه المختصه، 1421، ص 338.
[15] . سفينة البحار، ج 2، صفحه 4954.
[16] . پيام قرآن ؛ ج 9 ؛ ص125.