سیر تاریخی جوامع حدیثی شیعه

الف) در عصر تدوين (دوره سوم) چهار كتاب اصلي روايي شيعه تأليف يافت :
1. كافي، از ثقد الاسلام محمد بن يعقوب كليني (م 9/328)
2. من لايحضره الفقيه، از محمد بن علي بن بابويه معروف به شيخ صدوق (م 381)
3-4. تهذيب الاحكام و الاستبصار فيما اختلف من الاخبار، از شيخ الطائفة محمد بن حسن طوسي (م 460).
البته بايد دانست كه مدينة العلم اثر ديگري شيخ صدوق به عنوان پنجمين جامع روايي شيعه شناخته شده بود كه متأسفانه اثري از آن در دست نيست.

- پنج عامل در رويكرد عالمان شيعه به كتب اربعه و پذيرش آنها به عنوان مهمترين منابع حديثي شيعه نقش داشته است كه عبارتند از:
1. جامعيت كتب اربعه 
2. اتقان و دقت در نقل
3. نزديكي عصر تدوين كتب اربعه به عصر ائمه ـ عليهم السّلام ـ
4. استناد به اصول اربعمأة
5. شخصيت و جايگاه علمي صاحبان كتب اربعه.

- ثقة الاسلام كليني متولد حدود 252هجري در روستاي كلين شهر ري است. مكانت معنوي و علمي او چنان است كه همة عالمان شيعه او را ستوده‎اند. آثار مرحوم كليني و گفتار او در لابلاي روايات كافي نشان مي‎دهد كه افزون بر حديث، در زمينة كلام، فقه، تفسير، سيره نيز صاحب نظر و رأي بوده است.

- كافي نخستين و مهمترين جامع روايي شيعه شامل 16199 روايت است كه در سه بخش: اصول، (2 جلد)، فروع ( 6 جلد) و روضه ( 1 جلد) فراهم آمده است.

- مرحوم كليني كتاب كافي را به انگيزه سامان دادن به دين مردم و جلوگيري از اختلافات طي بيست سال فراهم ساخت.

- براي كافي امتيازات و ويژگي‎هاي زير را مي‎توان برشمرد: 1- جامعيت نسبي 2- چينش قابل تحسين 3. ذكر نصّ روايات و پرهيز از نقل به معنا 4. ذكر اسناد روايات.

- وجود روايات از راويان ضعيف يا متهم به غلوّ و روايات مخالف با حسّ و عدم ذكر روايات متعارض از جمله نقدهاي پاره‎اي از حديث‎پژوهان بر كافي است.

- گرچه برخي همچون ملاخليل قزويني استناد روضه به مرحوم كليني را مورد تشكيك قرار داده، اما عموم محدثان شيعه با توجّه به همساني اسناد روايات روضه با اسناد ساير روايات كافي اين نظريه را مردود دانسته و روضه را از كليني دانسته‎اند.

- ابو جعفر محمد بن علي بن بابويه قمي از عالمان و محدثان برجسته شيعه است كه در سال 306 هجري با دعاي امام عصر (عج) در ميان خانواده‎اي دانش‎پرور چشم به جهان گشود. شيخ صدوق در دوران حيات علمي مورد احترام زمامداران وقت از جمله آل‎بويه بوده و توفيق تأليف 219 اثر علمي از جمله من لا يحضره الفقيه را يافته است. شيخ صدوق در سال 381 هجري وفات يافت و در شهر ري مدفون شد.

- من لايحضره الفقيه دومين جامع روايي شيعه كه از نظر قدمت و اعتبار پس از كافي قرار دارد. حاوي 5998 روايت است كه به عنوان خودآموز فقهي و در پاسخ به درخواست يكي از دوستان صميمي شيخ صدوق و با الگو گرفتن از كتاب من لايحضره الطبيب محمد بن زكرياي رازي فراهم آمده است.

- محدوديت من لايحضره الفقيه به روايات فقهي، حذف اسناد روايات به استثناي آخرين راوي و در شماري از روايات تنها ذكر نام معصوم و تدارك آن در آخر كتاب در مشيخه، ذكر ديدگاه‎هاي فقهي در لابلاي روايات از ويژگي‎هاي اين‎كتاب است .

- كتاب من لايحضره الفقيه بخاطر نقل رواياتي از راويان ضعيف عدم ذكر نصّ روايات مورد نقد قرارگرفته است.

- به رغم آن‎كه شيخ صدوق در مشيخه سند روايات را تدارك كرده اما در شماري از روايات نامي از طرق روايات برده نشده و اصطلاحاً شماري از روايات دچار ارسال سند شده است. با اين حال گفته مي‎شود بخاطر شخصيت مؤلّف و امكان تدارك اين حلقه‎هاي گمشده با استفاده از ساير منابع روايي، با مراسيل شيخ صدوق بسان مسانيد معامله مي‎شود.

- ابو جعفر محمد بن حسن طوسي معروف به شيخ الطائفه در سال 385 هجري در طوس خراسان تولد يافت و پس از تحصيل نزد اساتيد بزرگي همچون شيخ مفيد به مقامات عالي علمي نائل شد و پس از واقعة هجوم متعصبان اهل سنت به خانه‎اش در محله كرخ بغداد با عزيمت به نجف حوزه علميه نجف را بنيان نهاد. آثار شيخ طوسي در زمينه‎هاي مختلف اسلامي به عنوان آثار بنيادين شيعه نشانگر وسعت دانش و همت اوست.

- تهذيب الاحكام و الاستبصار فيما اختلف من الاخبار دو اثر روايي شيخ طوسي است كه بخاطر استناد به اصول اربعمأة و اتقان محتوايي به عنوان سومين و چهارمين كتاب اصل روايي شيعه شناخته شده است. به اين دو كتاب اصطلاحاً تهذيبين مي‎گويند.

- تهذيب الاحكام در حقيقت شرح روايي كتاب المقنعه شيخ مفيد است كه 13988 روايت را در بردارد و در 12 جلد منتشر شده است. شيخ طوسي انگيزه خود از تأليف اين كتاب را پاسخ به طعنة مخالفان مبني بر متعارض بودن روايات شيعه دانسته است.

- انعكاس كامل‎تر روايات فروع، انعكاس روايات موافق و مخالف، ارائه شرح، تفسير و تأويل روايات براي ابهام‎زدايي از ويژگي‎هاي تهذيب الاحكام است. گرچه بخاطر افراط در تأويل‎ها و عدم ذكر روايات اصول عقايد مورد نقد قرار گرفته است.

- الاستبصار فيما اختلف من الاخبار دومين اثر روايي شيخ طوسي و چهارمين كتاب از كتب اربعه است. كه پس از تهذيب و به منظور سامان دهي به روايات متعارض فراهم آمده است. اين كتاب حاوي 5511 حديث است كه در چهار جلد منتشر شده است.

- شيخ طوسي در عموم روايات تهذيبين به استثناي آخرين راوي بقيه راويان سند را حذف كرده آنگاه در پايان كتاب در فصلي تحت عنوان، مشيخه طرق خود را به اين راويان را ذكر كرده است.

- ميان اخباريان و اصوليان در ميزان صحت روايات كتب اربعه اختلاف نظر وجود دارد. اخباريان معتقدند با توجه به آن كه كتب اربعه مستند به اصول اربعمأة بوده و صاحبان آنها در مقدمه كتابهايشان از صحت روايات دفاع كرده، و به ويژه كتاب كافي از ميان كتب اربعه بر امام زمان (عج) عرضه شده است، نمي‎توان در صحت تمام روايات اين كتب ترديد روا داشت. اما در برابر اصوليان ضمن مخدوش دانستن ادّله اخباريان بر اين باورند كه وجود شماري از روايات ضعيف در اين كتاب‎ها ادعاي صحت و قطعيّت تمام روايات را منتفي مي‎كند. از اين رو مي‎بايست سند و متن هر يك از روايات را به صورت جداگانه مورد بررسي قرار داد.

ب) در دوره چهارم از تاريخ حديث شيعه (دوره تكميل) گروهي از محدثان كوشيدند بخش برجاي مانده ميراث روايي شيعه كه دركتب اربعه نيامده است را تدارك كنند. وسائل الشيعه، بحار الانوار، مستدرك الوسائل و جامع احاديث الشيعه حاصل چنين نگرشي بوده است.
5. وسائل الشيعه
محمد بن حسن بن علي معروف به شيخ حرّ عاملي در سال 1033 در جبل عامل لبنان چشم به جهان گشود و پس از چهل سال درنگ در وطن خود و فراگيري دانش به قصد زيارت امام رضا ـ عليه السّلام ـ عازم مشهد شده و در اين شهر ساكن گشت و سرانجام در سال 1104 هجري وفات يافت و دركنار حرم رضوي ـ عليه السّلام ـ مدفون شد. شيخ در سال‎هاي اقامت خود در مشهد به تاليف آثار خود از جمله وسائل الشيعه اشتغال داشته است. براي او تا 24 اثر برشمرده‎اند.

- تفصيل وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه كه نام مختصر آن وسائل الشيعه است كتابي است روايي كه روايات فقهي برگرفته از كتب اربعه و 70 كتاب ديگر در آن آمده و حاوي 35850 روايت است كه در 20 جلد منتشر شده است.

- از جمله امتيازات وسائل الشيعه بخش خاتمه آن است كه مؤلف مباحث مهم حديثي و رجالي را در 12 فصل منعكس ساخته است.

- تكرار و تقطيع روايات مهمترين نقدي است كه از سوي آيه الله بروجردي بر كتاب وسائل وارد شده است.

6. بحار الانوار
محمد باقر بن محمد تقي معروف به علامه مجلسي يا مجلسي دوم در سال 1037 در اصفهان تولد يافت و پس از فراگيري دانش از اساتيدي همچون پدرش مجلسي اول و ملاصالح مازندراني به صورت گسترده به دانش حديث روي آورد و در كنار مشاغل اجتماعي 160 عنوان كتاب از خود به يادگار گذاشت كه 86 عنوان فارسي و بقيه عربي است. كه بحار الانوار و شرح او بر كافي به نام مراة العقول از برترين آثار روايي او است.

- بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار ائمه الاطهار ـ عليهم السّلام ـ، جامع‎ترين كتاب روايي شيعه از آغاز تا عصر حاضر است، در اين كتاب كه اينك در 110 جلد منتشر شده هزاران روايت در زمينه‎هاي مختلف اعتقادي، اخلاقي، تفسيري، تاريخي، فقهي آمده است.

- علامه مجلسي براي تهيه مصادر بحار الانوار كوشش‎هاي گسترده‎اي را انجام داد و با تشكيل گروه علمي با همكاري شاگردان خود در طيّ چهل سال متوالي توانست تأليف آن را به انجام رساند. علامه مجلسي احتمال از دست رفتن ميراث روايي و نيز روي‎آوري مردم به علوم عقلي و روي‎گرداني از روايات را انگيزه خود در تأليف بحار دانسته است.

- جامعيت، شرح و تبيين روايات، توجه به اختلاف نسخه‎ها، انعكاس روايات اهل سنت، توجه به تعارض روايات و... از جمله ويژگي‎هاي بحار الانوار است.

7. مستدرك الوسائل
مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل اثر ميرزا حسين نوري (م 1320هـ) كتابي است حاوي 23514 روايت كه مؤلف با استفاده از منابع عديده روايي در حوزه فقه فراهم آورده و به عنوان استدراك و تكميل وسائل الشيعه ارائه نموده است. از امتيازات اين كتاب بخش خاتمه آن است كه به طرح مباحث مهم از جمله دفاع از مصادر كتاب اختصاص يافته است.

8. جامع احاديث الشيعه
آية الله بروجردي (م 1340) از مراجع معاصر شيعه با توجه به كاستي‎هاي وسائل الشيعه كار تدوين كتاب روايي جامعي را در دستور كار خود قرار داد و با كمك شاگردان چند جلد از كتاب جامع احاديث الشيعه را فراهم آورد اين كتاب پس از وفات ايشان همچنان دنبال شد و تا كنون 26 جلد آن منتشر شده است.

- ذكر آيات الاحكام، ذكر كامل و بدون تقطيع روايات، ارائه راه حل براي رفع تعارض روايات و... از جمله امتيازات اين كتاب است.

ج) در عصر تبيين جوامع روايي (دوره پنجم تاريخ حديث شيعه) گروهي از محدثان بر جوامع روايي شرح‎هايي را فراهم آوردند.
- مهمترين شرح‎هاي كافي عبارتند از:
1. مرأة العقول في شرح اخبار آل الرسول ـ عليهم السّلام ـ از علامه مجلسي در 23 جلد كه شرح همه روايات كافي است.
2. شرح اصول كافي از ملاصالح مازندراني در 12 جلد
3. شرح اصول کافی از صدر المتألهین

- مهمترين شرح‎هاي من لايحضره الفقيه عبارتند از:
1. روضة المتقين از ملّا محمد تقي مجلسي (پدر علامه مجلسي) در 14 جلد.
2. لوامع صاحبقراني از همو، كه تلخيص و برگردان روضة المتقين به فارسي است.

مهمترين شروح تهذيب الاحكام بدين شرح است:
1. ملاذ الاخيار في فهم تهذيب الاخبار از علامه محمد باقر مجلسي.
2- غاية المرام في شرح تهذيب الاحكام از سيد نعمة الله جزائري.

- و جلاء الابصار في شرح الاستبصار از شيخ عبدالرضا طفيلي مهمترين شرح استبصار است.

د) در دوره تنظيم جوامع روايي (دوره ششم تاريخ حديث شيعه) گروهي از حديث‎پژوهان با خلق آثاري به تنظيم و چينش جديدي از روايات روي آوردند. وافي از فيض كاشاني، از بهترين آثار ارائه شده در اين زمينه است.

9. وافي
وافي اثر ملامحسن فيض كاشاني (م 1009) نخستين و كامل‎ترين كتاب روايي است كه تمام روايات كتب اربعه با حذف مكررات در آن آمده است. اين كتاب حاوي 50000 روايت و داراي 14 فصل است. مولف انگيزه خود از تأليف را عدم جامعيت هر يك ازكتب اربعه و وجود تأويل‎هاي ناروا در تهذيبين دانسته است.
وافي افزون بر حذف روايات مكرر و ارائه ساماني جديد از مجموعه روايات، دربرگيرنده توضيحات مفيد و راهگشايي از سوي مولف در جهت ابهام‎زدايي از روايات است.

10. منتقي الجمان في احاديث الصحاح و الحسان
جمال الدين حسن بن زين الدين (فرزند شهيد ثاني) (م1011) از عالمان و مجتهدان برجسته شيعه در سدة دهم است كه داراي 12 اثر در زمينه‎هاي مختلف علوم اسلامي است. كتاب معالم الدين او هنوز در حوزه‎ها تدريس مي‎شود. او در اقدامي قابل تحسين روايات كتب اربعه را به دو دسته صحيح و حسن تقسيم كرد و كتابي به نام «منتقي الجمان في احاديث الصحاح و الحسان» فراهم آورد. مولف در آغاز كتاب در فوائد دوازده‎گانه، مباحث مفيدي را ارائه كرده است. متاسفانه اين كتاب در پايان كتاب الحجّ متوقف ماند و به اتمام نرسيد.

ه) در سده اخير گروهي از حديث‎پژوهان با ارائه آثار حديثي تنظيمي نو و با اهداف خاص تنظيم كرده‎اند. سفينه البحار از محدث نوري، ميزان الحكمة از حجة الاسلام ري شهري، آثار الصادقين از مرحوم آيه الله احسانبخش، الحياة از برادران حكيمي حاصل اين رويكرد است.

11. سفينة البحار
شيخ عباس بن محمد بن رضا معروف به محدث قمي (م 1359) از محدثان بلند همت و پركار سدة چهاردهم است او داراي 50 اثر چاپ شده است. محدث قمي با مراجعه به بحار الانوار و برغم اذعان به جامعيت آن تدوين كتابي فهرست‎گونه و گزيده بحار الانوار را ضروري دانست و با كوششي فراوان و دو بار مطالعه كامل آن، كتاب خود را به نام سفينة البحار را فراهم آورد. افزون بر گزارشي از بحار مطالب بسيار مفيدي به قلم مولف در آن آمده است. روايات سفينة با الهام از كتاب النهايه ابن اثير براساس حروف الفبا تنظيم شده است.

12. ميزان الحكمه
- ميزان الحكمه اثر حجة الاسلام ري شهري اثري است كه به منظور تنظيم الفبايي و نيز تا حدودي موضوعي روايات بحار الانوار، فراهم آمده است. هر چند مولف به كمك همكاران پژوهشي به توسعه دامنه روايات اين كتاب روي آورده است.

13. آثار الصادقين
- مرحوم آية الله احسانبخش از عالمان معاصر با الهام از سفينة البحار محدث قمي با مراجعه به منابع روايي فريقين، كتاب آثار الصادقين را در 29 جلد به همراه ترجمه فارسي فراهم آورد. روايات اين كتاب براساس حروف الفبا تنظيم شده است.

14. الحياة
- الحياة مجموعه‎اي روايي است كه توسط برادران حكيمي در موضوعات مختلف همچون، علم و معرفت، قرآن و... فراهم آمده و تا كنون 12 جلد از آن منتشر شده است. ذكر مباحث علمي مفيد در پايان برخي از فصل‎ها با الهام از روايات همان بخش از امتيازات اين كتاب است.

منبع: وبسایت اندیشه قم