چرا اسلام در آسیا

 

پاسخ: مى‏دانيم كه پيامبر اكرم(ص) و دين مبين اسلام در شبه‏ جزيره‏ ى عربستان ظهور كرد. در همان زمان مناطق ديگرى نيز در عالم وجود داشت كه داراى توانمندى و ثبات بيش‏ترى نسبت به آن‏جا بود، پس چرا مكه مهد اين دين بزرگ، تعيين گرديد، و چرا شبه جزيره‏ى عربستان براى ظهور اسلام شايسته‏ترين محيط شناخته شد؟ هرچند كه بايد گفت «اللَّه اعلم حيث يجعل رسالته». اما در اين‏جا اِشكالى متوجه اين سؤال مى‏شود و آن اين‏كه ما در پى علت‏يابى حقيقتى شكل يافته در حال، هستيم؛ بدين معنا كه اگر اسلام در مكانى ديگر نيز ظهور كرده بود باز در پى تفسير و تعليل آن مى‏رفتيم. چنين اشكالى سبب گشودن باب مقايسه بين واقعيت و خيال است؛ مقايسه‏اى كه هرگز به واقعيت ثابت تاريخى منجر نمى‏شود؛ چرا كه رخدادها و وقايع، موادى نيستند كه بتوانيم آن ها را مجدداً در كارگاه تاريخ وارد كنيم و آن ها را كم و زياد كرده و يا تغيير دهيم تا بتوانيم پيامدهاى آن را دريابيم. - چنان‏كه در علوم تجربى عمل مى‏كنند - .در حقيقت ما بدون اين‏كه وقايع گذشته‏ را ايجاد كنيم، آن ها را تفسير و توجيه مى‏نماييم.
با اين حال مناسبات ويژه‏اي كه در جزيرة العرب در بعد اجتماعي و سياسي ميان مردم وجود داشت، از جهاتي مي‏توانست ناخواسته محيط را براي توسعه اسلام آماده سازد، اين مطلب را مي‏توان در چند نكته توضيح داد:
1. وضعيت سياسي جزيرة العرب عبارت از زندگي قبايل مختلفي بود كه تحت سلطه هيچ گونه حاكميت سياسي واحدي نبودند. هر قبيله براي خود حاكميت مستقل از ساير قبايل داشت به طوري كه مي‏توان حكومت آنان را نوعي «ملوك الطوايفي» دانست. از اين رو قدرت آن ها پراكنده و فاقد رهبري واحد بود، اين وضعيت سبب شد تا مانع عمده‏اي كه در اين اعصار به نام «امپراطور» يا «شاه» يا «قدرت مركزي» در برابر نهضت هاي مردمي وجود داشته و دارد، در جزيرة العرب وجود نداشته باشد، در تاريخ شاهديم كه اين قدرت هاي مسلط با ايجاد زنجيره قدرت در همه نقاط تحت سلطه، مي توانند هر حركتي را زير نظر داشته باشند. اما در آن دوران جزيرة العرب از اين خطر بر كنار بود، قبايل مختلف حاكميت هاي مستقل از هم داشتند و ميان آنان درگيري ها و رقابت هايي براي گرفتن امتياز جريان داشت.
اسلام در حالي گسترش يافت كه از نظر سياسي در منطقه خود فقط با قدرت «قريش» رو در رو بود. قريش نيز به طوايف چندي تقسيم شده و تنها گروه خاصي از آن ها در برابر رسول خدا(ص) قرار داشتند. دكتر جواد علي تأكيد دارد كه هيچ گونه حكومت مركزي در مكه وجود نداشت، بلكه حكومت از آن سران و متنفذان بود كه بر پايه وجاهت و شرافت خود در ميان مردم مطاع بودند.( المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام،ج 4،ص 48 )اختلافات موجود در اين وضعيت سياسي در مكه، به سود دعوت آن حضرت بود، زيرا درست به دليل وجود اين شرايط سرايت اسلام به قبايل ديگر با مشكل مواجه نمي‏شد. مدينه هم كمك شاياني به گسترش اسلام كرد، زيرا هنگامي كه پيامبر(ص) حكومت تشكيل داد، همه قبايل براي حل اختلاف خود آن را پذيرفتند. دشمنان حكومت اسلامي مدينه قبايل متفرقي بودند كه گر چه گاهي با يكديگر متحد مي‏شدند، اما معمولاً پيوندي با همديگر نداشته و به همين دليل كاري از پيش نمي‏بردند.
در حقيقت، اگر به وضعيت سياسي اين قبايل بنگريم، راه را براي ايجاد نوعي رهبري و اتحاد فراهم مي‏بينيم. پيامبر اكرم(ص) با تكيه بر قدرت ديني، توانست شرايط لازم را براي ايجاد تمركز فراهم آورد.
2. نكته ديگري كه از نظر سياسي حائز اهميت است، فقدان سلطه خارجي در جزيرة العرب بود، قدرتي كه براي حفظ منافع خود در امور داخلي اعراب دخالت كرده و از قدرت يافتن هر گروه مخالف منافع خود جلوگيري كند، در آن سامان وجود نداشت. بخش هاي اصلي جزيرة العرب بر خلاف مناطقي چون يمن، عراق و شام كه تحت نفوذ يكي از دو قدرت ايران و روم قرار داشت، منطقه آزاد به حساب مي‏آمد. اين بدان جهت بود كه چيزي به نام «منافع» در اين سرزمين وجود نداشت. جاحظ بر اين نكته واقف گشته و تأكيد مي‏كند كه كسي را رغبت غلبه بر شهر مكه نبود(رسائل الجاحظ،ج 1،ص 187,تحقيق:عبد السلام هارون).همين زمينه سبب شد تا رسول خدا(ص) از عدم وجود سلطه خارجي، بهره گرفته و به دور از چشم آن قدرت ها، نظامي قوي و دولتي نيرومند به وجود آورد، قدرتي كه توانست در موقعيت مناسب، آن قدرت ها را در خانه خودشان به شكست بكشاند، طبيعتي است كه اگر آن ها از اين جريان آگاهي داشتند، از همان ابتدا مانع رشد آن مي‏شدند، اما موقعيت جزيرة العرب چنان بود كه به دور از چشم آن ها، اسلام در آن گسترش يافته و نيرومند شد.
3. از جمله مسايلي كه در اين رابطه حايز اهميت است، موقعيت اجتماعي جزيرة العرب در آن دوران است. مهمترين ويژگي حيات اجتماعي جامعه جزيرة العرب زندگي قبيله‏اي بود. افراد در پناه قبيله خود مي‏زيستند و جز سران قبيله كسي بر آنان تسلط نداشت. هر فردي از ناحيه قبايل ديگر مورد تجاوز قرار مي‏گرفت. حمله به قبيله متجاوز، امري طبيعي و پيامد قطعي آن حادثه بود. وقتي اسلام انتشار يافت بسياري از افراد قبايل مختلف بدان گرويدند، آن ها هر يك براي خود طايفه و قبيله‏اي داشتند و قريش آزاد نبود كه افراد ساير قبايل را نيز مورد سخت گيري و تحت فشار قرار دهد. در اين ميان بسياري از قبايل، خطر دين جديد را براي «معتقدات قبلي» خود درك نمي‏كردند و لذا از گرويدن برخي افراد خود به «دين جديد» ممانعتي، به عمل نمي‏آوردند. در اين شرايط، افراد مختلف مسلمان در پناه عشيره و قبيله خود محفوظ مي‏ماندند، و تنها مسلماناني چون بلال، عمار، خباب بن ارت كه در مكه، طايفه و قبيله و حمايتگري نداشتند، مورد آزار و شكنجه قرار مي‏گرفتند(انساب الاشراف،ج 1،ص 197ـ156،طبقات الكبري،ج 3،ص 248،شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد،ج 13،ص 255)، گر چه اين ممكن بود كه خانواده يك تازه مسلمان، خود به تعذيب وي بپردازند و او را حبس كنند. رسول خدا (ص) خود از كساني بود كه با حمايت «بني هاشم» و به خصوص حمايت هاي دليرانه ابوطالب مصونيت داشت، «ابوطالب» مؤمني فداكار و با تدبير بود كه در لباس تقيّه به حمايت از پيامبر(ص) پرداخت.گفته شده است كه وقتي قريش تصميم گرفت دشمني خود را بر ضد رسول خدا شدّت دهد و مسلمانان بني هاشم به اجبار روانه شعب ابي طالب شدند، به موازات آمدن مسلمانان بني هاشم به شعب، طايفه نامسلمانان بني هاشم نيز به آن ها ملحق شدند. اين همراهي به سبب روابط قبيلگي آنان با رسول خدا(ص) بود(شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد،ج 14،ص 65،انساب الاشراف،ج 1،ص 230). امير مؤمنان علي عليه السلام در اين مورد مي‏فرمايد:
قريش مجبورمان كردند تا به كوهي دشوار رويم و آتش جنگ را براي ما برافروختند. اما خدا خواست تا ما پاسدار شريعتش باشيم و نگاهدار حرمتش، مؤمن ما از اين كار خواهان مزد بود و كافر ما از تبار خويش حمايت مي‏نمود. آن كه از قريش مسلمان گرديد، آزاري كه ما را بود، بدو نمي‏رسيد. چه، يا هم سوگندي داشت كه پاس او را مي‏داشت، يا خويشاوندي كه به ياري وي همت مي‏گماشت، پس او از كشته شدن در امان بود. (نهج البلاغه،نامه نهم.)
به هر حال حمايت اكثر بني هاشم از رسول خدا (ص)، سبب امنيت و مصونيت آن حضرت بود؛ هنگامي كه ابوطالب در سال دهم بعثت (عام الحزن) در گذشت، پيامبر(ص) با مشكلات فراوان جدّي مواجه گرديد( السيرة النبوية، ابن هشام،ص 416، شرح نهج البلاغه،ج 14، ص 61، تاريخ اليعقوبي، ج 2،ص 36، الصحيح من سيرة النبي(ص)، ج 2،ص 125ـ124 ،سيرة ابن اسحاق، ص243). اين مسأله كه خداوند به رسولش فرمان داد تا در آغاز دعوت اسلام، خويشاوندان نزديك خود را دعوت به اسلام نمايد و آنان را بيم دهد( آيه «وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَك الأَقْرَبِينَ‏» سوره شعراء، 214)شايد يك علتش آن باشد كه آنان با گرويدن خود به اسلام، علاوه بر حمايت از پيامبر(ص) به عنوان پيامبر خدا، از او به عنوان عضوي از خاندان خود نيز حمايت مي‏كردند. به هر روي، در نظام جاهلي، روابط قبيله‏اي عاملي براي حفظ جان افراد به حساب آمده و در كنار آن همان طور كه امير مؤمنان(ع) اشاره فرموده است پيمان هايي كه افراد با قبايل ديگر داشتند، موجب ايمني آنان از آزار و شكنجه مي‏گرديد (تفسير المنار،ج 10،ص 149)
4. در نظام اجتماعي اعراب، الگوي مردم، رئيس قبيله بود. در انتخاب رئيس قبيله، علاوه بر جنبه‏هاي ارثي، خصلت هايي مانند سخاوت، شجاعت، دانايي و امثال آن مؤثر بود. پس افراد قبيله، تابع محض رئيس قبيله بودند و در هر راهي كه او قدم مي‏گذاشت از او پيروي مي‏كردند. افراد قبايل در پذيرش يا رد اسلام بيشتر به رئيس يا رؤساي قبيله خود توجه داشتند و تا وقتي آن ها به «دين جديد» نمي‏گرويدند، افراد عادي قبايل نيز ميلي از خود نشان نمي‏دادند، اين وضعيت مي‏توانست به همان اندازه كه در دوري مردم از اسلام تأثير داشته باشد، در پذيرش آن ها نيز مؤثر باشد.
با اين حال در تمام دوره بعثت و حتي تا هنگام فتح مكه، جنبه منفي اين تأثير بيشتر مطرح بود، چرا كه اغلب رؤساي قبايل نگاهشان به قريش بود و تا وقتي قريش در برابر اسلام مقاومت مي‏كرد، آن ها نيز تسليم نمي‏شدند، البته در همان دوران شاهد تأثير گرويدن برخي از رؤساي قبايل در گرويدن مردم به اسلام هستيم، اين مطلب به صورت قابل توجهي درباره اسلام آوردن «سعد بن معاذ» و اثر آن در افراد قبيله‏اش، نقل شده است( الصحيح من سيره النبي(ص)،ج 2،ص 200؛حياة الصحابه،ج 1،ص 170 ؛البداية و النهايه،ج 3،ص‏152؛وفاء الوفاء،ج 1،ص 27). در واپسين روزهاي سقوط قريش در مكه، قبائل مختلفي در مقابل اسلام سر فرود آوردند، در سال نهم و دهم هجري يكباره رؤساي قبايل نزد پيامبر(ص) آمده اسلام را پذيرا شدند، اگر چه قرآن پذيرش‏اسلام را توسط آنان، ايمان تلقي نكرده و تسليم شدن ياد كرده است(حجرات,14)
5. مسأله حق جوار نيز در برخي شرايط وسيله‏اي براي حفظ جان برخي از مسلمانان شد. زماني كه فردي از يكي از اشراف درخواست حق جوار مي‏كرد و او مي‏پذيرفت، هيچ كس نمي‏توانست به او آزاري برساند. گفته شده: زماني كه بعضي مهاجران حبشه به مكه باز گشتند، كساني از آن ها كه شرايط را دشوار ديدند در جوار برخي از اشراف مكه در آمدند، عثمان بن عفان در جوار ابواحيحه، ابوحذيفة بن عتبه در جوار اميه، مصعب بن عمير در جوار نضر بن حارث (يا در جوار ابوعزيز بن عمير برادرش) و زبير بن عوام در جوار زمعة بن مسعود و ابن عوف در جوار اسودبن عبد يغوث در آمدند. از ميان آنان عثمان بن مظعون كه در جوار وليد بن مغيره در آمده بود، شرافت مسلماني را برتر از آن دانست كه در جوار مشرك برود. او با نفي جوار، شكنجه و آزار را بر خود روا شمرد(انساب الاشراف, ج1, ص 227) بايد به حق جوار، حلف هاي موجود ميان قبايل، طوايف و افراد را نيز افزود(نهج البلاغه نامه نهم).
6. از جمله اخلاقيات سياسي عرب جاهلي تعهدي بود كه افراد در قبال بيعت با رئيس قبيله داشتند، اين تعهد با قبايل هم پيمان نيز تا وقتي طرف مقابل اعلام انصراف نكرده بود، وجود داشت و رعايت مي‏شد. اكثر كساني كه مسلمان مي‏شدند، با دادن دست بيعت به پيامبر، حمايت خود را از او اعلام مي‏داشتند، اين انعقاد پيمان در طي بيست و سه سال، به دفعات ميان پيامبر(ص) و اصحاب او تحقق يافت. علاوه بر اين كه تك تك افراد چنين بيعتي با پيامبر(ص) انجام مي‏دادند، پيمان هايي دسته جمعي مانند «عقبه اولي» و «عقبه ثانيه» و «بيعت رضوان» با پيامبر(ص) صورت گرفت. بيعت و اهميت آن نزد عرب اين نتيجه را نيز داشت كه اگر حتي بيعتي ناحق صورت مي‏گرفت عرب خود را ملزم به حمايت از آن مي‏دانست.
7- مردم حجاز عقب مانده بودند و از نظر فرهنگي بسيار وضع بدي داشتند و جز تني چند همه بيسواد بودند . ظهور پيامبر در ميان اين مردم يكي از دلايل حقانيت پيامبر بود چون امكان ندارد از اين مردم شخصي همانند پيامبر اسلام ظاهر شود و حالا كه چنين شخصي ظاهر شده اين نشان مي دهد كه اين شخص پيامبر است و در ادعاي خود صادق است . اگر پيامبر در ميان مردم ايران يا روم ظاهر مي شد عده اي مي گفتند كه او درس خوانده و با سواد شده است ولي در ميان مردم عرب حجاز اين سخن نادرست بود چون مردم اكثريت قريب به اتفاق مردم بيسواد بودند.

---

منبع : پرسمان