شهيد بهشتي و بازسازي انديشه ديني؟

 با سلام،بازسازي انديشه ديني يكي از مؤلفه هاي اساسي گفتمان ديني-سياسي ايران معاصر به شمار مي آيد كه در جهت تجديد حيات ديني و كارآمدتر كردن دين صورت پذيرفته است.اين بازسازي متضمن اهدافي چون تعميم انديشه ديني براي ايفاي نقش برتر سياسي و اجتماعي، همانند كردن آن با مقتضيات زمان و بهره گيري از توانمنديهاي دين براي مبارزه با استبداد داخلي و سلطه خارجي بوده است. گسترش دامنه اين بازشناسي در ميان انديشمندان شيعي ايران نقطه عطفي در تحولات فكري و عملي تاريخ معاصر ايران است. منظور از بازسازي فكر ديني، همه تلاشهايي است كه براي كارآمدتر كردن دين و تجديد حيات آن صورت پذيرفته و آثار عميقي بر تفكر و شاكله روحانيت معاصر شيعه بر جاي گذاشته است.اين بازسازي متضمن اهدافي چون تعميم دين براي ايفاي نقش برتر سياسي و اجتماعي، همانند كردن آن با مقتضيات زمان و بهره گيري از دين براي مبارزه با استبداد داخلي و سلطه خارجي بوده است؛ازاين رو، ملاحظه مي شود كه طرح مجدد آن به ويژه در سالهاي پس از 1320 نمودي كاملا دفاعي داشته است و سعي مي كند كه از موجوديت دين به وسيله تجهيز دروني دفاع كرده و در نهايت نيز به موضعي تهاجمي دست يابد.
به لحاظ تاريخي دوره پس از جنگ جهاني دوم در ايران شروع يك دگرگوني كامل در دريافت مذهبي و نيز ساخت تفكر ديني علماي شيعه است؛چراكه در شرايط جديد پس از سقوط رضا شاه از يك سو جريانهاي چپ مبتني بر ماركسيسم به مثابه مهم ترين جريان روشنفكري مطرح شدند كه از اصلي ترين پايه هاي آن، ضديت با دين و انديشه ديني بود و از سوي ديگر، دين ستيزي در قالب پيراستن مفاهيم سنتي از دين توسط برخي از روشنفكران همچون احمد كسروي ترويج شد.اين چالشها و مبارزه طلبيها واكنشهايي را در لايه هاي مذهبي جامعه در پي داشت.دگرگوني يادشده از لحاظ كمّي و كيفي تا پيروزي انقلاب اسلامي روند فزاينده اي يافت و تأثير جدي بر تفكر سياسي معاصر شيعه بر جاي گذاشت؛هرچند به طور كلي جريان تفكر اسلام فقاهتي در اصل ارائه دهنده بينش سنتي بود ولي در عين حال، در درون خود آمادگي لازم براي نوانديشي را فراهم ساخت و در كنار آن انديشه گراني ظهور كردند كه با طرح ديدگاههاي خويش و به ويژه بيان دين به زبان روز و بر اساس مقتضيات زمان و مكان، تحولي عمده در پذيره هاي سنتي-ديني ايجاد كردند.اين جريان فراتر از آنكه دكتر عنايت آن را در چارچوب علل و انگيزه هاي اجتماعي تحليل كرده (عنايت، 1365، ص 78)، به شكل شگفت آوري سياسي نيز بوده است.
سخنگويان عمده اين تحول را در اين دوران، مي توان افرادي چون آيت اللّه بروجردي(ره)، علامه طباطبايي(ره)، امام خميني(ره)، استاد مطهري(ره)، شهيد بهشتي و... قلمداد كرد كه بيشترشان ضمن تلاش براي طرح مجدد دين در جامعه، در آماده سازي تفكر ديني براي ايفاي نقش برتر سياسي-اجتماعي جدي بودند. كوششهاي آنها در ميان جامعه شيعي ايران، بيشتر صرف هدفهاي مهمي چون آماده سازي ديني براي ايجاد يك حركت فعال بر اساس دين، مبارزه با بي ديني و تفسير نوين از پذيره هاي سنتي شيعه، آزاديخواهي و مبارزه با استعمار خارجي بوده است.(منبع: مقاله بازسازي انديشه ديني و تأثير آن بر گفتمان سياسي شيعه در ايران معاصر، نوشته جلال درخشه، فصلنامه دانش سياسي، شماره 3)
بي ترديد، شهيد بهشتي از شخصيت هاي علمي و سياسي برجسته در تاريخ معاصر ايران است كه نقش برجسته اي در بازسازي انديشه ديني داشته است. افكار و انديشه هاي اين شخصيت علمي و سياسي از ابعاد گوناگوني برخوردار است. انديشه شهيدبهشتي از خصلت و سرشت نوگرايانه اي برخوردار بوده، حاصل بكارگيري رويكردي نوگرايانه به دين در پاسخ به پرسش ها است . نوگرايي ديني با اصالت بخشيدن به سنت ديني، در صدد باز سازي آن در زمينه تجدد است . اين جريان ازسويي با اصالت بخشيدن به سنت ديني ، مرجعيت دين در تنظيم زندگي سياسي اجتماعي را مي پذيرد اما از سوي ديگر به ضرورت باز سازي سنت ديني در دوران حاضر براي پاسخ گويي به نياز هاي جديد باور دارد.
شهيدبهشتي با رويكردي نوگرايانه، ضمن اصالت بخشيدن به سنت اسلامي، از باز سازي آن در زمينه تجدد و به منظور پاسخ گويي به پرسش ها و نيازهاي امروزين، دفاع مي كند. آزمون اين مدعا مستلزم فهم ديدگاه وي درباره اسلام و جامعه نمونه اسلامي است.
1 . اسلام شناسي
دكتر بهشتي شناختي نوگرايانه از اسلام داشته ، با چنين رويكردي اسلام را نيز معرفي مي كند . منبع چنين شناختي متون ديني و به ويژه قرآن كريم به مثابه متن نخستين انديشه اسلامي است امّا آنچه كه شناخت وي را از ديگر گونه هاي معرفتي متمايز مي سازد ، رويكرد نو گرايانه وي در مراجعه به اين متن است . اين رويكرد در روش شناسي دكتر بهشتي نمايان است .
روش شناسي شهيد بهشتي در مراجعه به قرآن كريم بر دو اصل بنيادين بنا شده است . اصل نخست ، قابليت فهم همگاني قرآن كريم است . به عقيده وي، ” بي شك قرآن براي استفاده همگان آمده است و اين مطلبي است كه آيات قرآن روي آن تأكيد فراوان دارد ” . (بهشتي ، سيد محمد حسين ( 1390 ) ، روش برداشت از قرآن ، تهران : بقعه ، چاپ سوم،1390 : 11 ) البته اين امر، به مفهوم امكان فهم همه آيات براي همگان نمي باشد چرا كه قرآن كريم برخوردار از برخي آياتي است موسوم به متشابه كه فهم آنان نيازمند برخورداري از توانايي ها و قابليت هايي است كه همگان ممكن است دارا نباشند . از اين رو، شهيدبهشتي با اذعان به اين واقعيت اينگونه نتيجه گيري مي كند كه ” قسمت عمده قرآن براي فهم عموم مردم است نه براي فهميدن گروهي خاص ” ( همان ، 12 ) .
از نظر شهيد بهشتي اگر چه ” قرآن كلامي است كه در شرايط تاريخي خاصي نازل شده و به مسائل آن زمان نظر دارد امّا به حكم اين كه كتابي جاويد و جهاني است ، هرگز نمي توان مقصود از آيات را به آن چه مربوط به شرايط ويژه آن زمان است، محدود كرد ” ( همان ، 24 ) و در نتيجه قابل تعميم به زمانها و مكانهاي ديگر است . اين ديدگاه از آنجا كه فهم قرآن كريم را تاريخمند ندانسته و به تعميم چنين فهمي به زمانها و مكانهاي ديگر دانسته ، در نتيجه احكام بر گرفته از آيات را در زمان حاضر نيز لازم الاجراء مي داند، با رويكرد تجدد گرايانه متمايز مي گردد و از آنجا كه تعميم چنين فهمي مستلزم ” تسلط بيشتر بر فهم همه قرآن ” است ( همان ، 25 ) و در نتيجه نيازمند اجتهاد پويا و مطابق با شرايط زماني و مكاني است ، با رويكرد سنت گرايانه نيز فاصله پيدا مي كند . چنين اجتهادي در واقع برداشتي از قرآن كريم است كه به حكم تعدد اجتهادات مي توان به تعدد برداشت ها و تفاسير از قرآن كريم نيز حكم راند . اين نتيجه گيري، پاي اصل بنيادين ديگر را در روش شناسي شهيد بهشتي به ميان مي آورد .
اصل دوم ، عدم جواز تفسير به رأي است . بر اساس اين اصل تعدد تفاسير تا جايي معتبر شناخته مي شود كه منطبق بر قواعد تفسيري بوده و نه بر دريافت شخصي مفسّر بدون توجه به قواعد مذكور . به همين دليل ، شهيد بهشتي به سطوح فهم قرآن كريم اعتقاد داشته ، بر اين باور است كه ” در سطوح بالاتراز سطح عمومي و همگاني ، فهم قرآن نياز به تخصص دارد و در برخي از سطوح نياز به استفاده از سرچشمه وحي نيز لازم است ” ( همان ، 36 ) . وي دليل چنين نيازي را عدم جواز تفسير به رأي با وجود آيات متشابه در قرآن كريم مي داند .
در مجموع شهيد بهشتي امكان ارائه برداشت ها و تفاسير متعدد از قرآن كريم و استفاده از احاديث براي فهم قرآن كريم را مي پذيرد امّا به شرط آن كه به ” حد تفسير به رأي و به حد تحميل عقايد دلخواه به قرآن نرسد ” ( همان ، 48 ) شهيدبهشتي با چنين رويكردي، به شناخت اسلام مي پردازد . وي در تفسير آيات 18 تا 25 از سوره آل عمران ، ذيل آيه ” انّ الدين عندالله الاسلام ” در توضيح مفهوم اسلام مي نويسد :
” از بررسي آيات قرآن بدست مي آيد كه در اين كتاب آسماني از دو نوع پذيرش ، از دو نوع قبول دعوت پيامبر ياد مي شود : يك نوع عبارت است از اسلام سياسي ، مصلحتي و تابعيتي ، دوم اسلام واقعي ، قلبي ، سازنده و عملي ” (سيد محمد حسين ( 1385 ) سه گونه اسلام ، تهران : بقعه : 14 ) به عقيده شهيد بهشتي مقصود از اسلام سياسي، مصلحتي و تابعيتي ، اسلامي است كه خداوند متعال در آيات 14 تا 18 سوره حجرات به آن اشاره نموده است . اين اسلام ، اسلام اعراب بياباني است كه گفتند ما ايمان آورديم و خداوند به پيامبر (ص) مي فرمايد : ” قل لم تؤمنوا و لكن قولوا اسلمنا و لمّا يدخل الايمان في قلوبكم ” ( حجرات / 14 ) . ” بگو ايمان نياوريد و لكن مي گويند اسلام آورديم و تسليم شديم بي آنكه هنوز ايمان در قلبهاي شما راه يافته باشد ” .
شهيد بهشتي مصداق اين افراد را در زمانهاي مختلف ، اكثريتي از مردم مي داند كه طالب زندگي بوده ، به روز مره گي خو كرده و خواهان يك نظام و قدرتي هستند كه در پناه آن نظام و قدرت بتوانند زندگي روز مره را بگذرانند . ( همان : 18 ) در برابر بر اساس آيات مذكور ، اسلام راستين و واقعي ، اسلامي است كه در افرادي وجود دارد كه بي آنكه شك كنند ، به خدا و پيامبرش ايمان آورده اند و با مال و جانشان در راه خدا جهاد كرده اند .شهيد بهشتي مصداق اين افراد را ” جستجو گران راستين حق جويِ حق پويي ” مي داند ” كه دلشان در عشق حق مي تپد ، سالها به اين سو و آن سو رفته اند ، جست و جو كرده اند و گمشده خود را پيدا نكرده اند . حال نهضتي تازه پيدا شده ، دعوتي تازه به گوش آنها مي خورد ، به سراغ اين دعوت مي روند كه ببينند آيا آن راه راستي كه مي خواهند در همين دعوت به دستشان مي آيد يا خير ” ( همان : 16 ) .
زير بناي اصلي مكتب اسلام در اسلام شناسي شهيد بهشتي مفهوم حق به معناي هدفداري است . همانطوريكه در جهان هستي اين هدف داري صدق مي كند بر انسان نيز اطلاق مي گردد . بر اين اساس ، نكته بسيار مهمي مورد توجه شهيد بهشتي قرار مي گيرد كه نگاه نوگرايانه وي را نمايان مي سازد . از نظر وي هم توحيد و هم حق مداري قابل درك بوده و از اين رو ، انسان مي تواند با تأمل خود به شناخت آنها نائل آيد و بنابر اين در اسلام شناسي شهيد بهشتي ، ” اسلام از روشنترين شناختهاي بشر شروع مي شود و در مسير خود به وحي و پيغمبر برخورد مي كند . ادامه راهش با عقل و وحي هر دو است ” ( همان : 39 ) شناخت نوگرايانه شهيد بهشتي از اسلام، امكان طرح مفهوم اسلام به مثابه ايدئولوژي را فراهم مي سازد . مقصود از ايدئولوژي آن جهت گيري كلاني است كه بر فعاليت هاي فردي و اجتماعي حكمفرماست . اسلام به مثابه ايدئولوژي به همين دليل ، ارتباط تنگاتنگ عمل و ايمان اسلامي را به همراه دارد . از نظر شهيدبهشتي چنين نگرشي به اسلام ، امكان شكل گيري جامعه نمونه اسلامي را فراهم مي سازد .
2 . جامعه نمونه اسلامي
شهيد بهشتي با طرح اسلام به مثابه ايدئولوژي، در صدد طراحي الگويي از جامعه نمونه اسلامي است . به ديگر سخن، اسلام به مثابه ايدئولوژي در بر گيرنده دو ركن اساسي ايمان و عمل است كه بر اساس آن ها مي توان الگويي جامعه نمونه اسلامي را طراحي و پياده كرد . از ديدگاه وي جامعه نمونه اسلامي، جامعه اي است كه ” در آن اسلام و تعاليم آن، تعاليم خاص، همه جانبه و متحرك آن، محور اساسي زندگي فردي، خانوادگي و اجتماعي در همه زمينه هاي فرهنگي، اقتصادي، سياسي، اخلاقي و عبادي باشد ” ( سيد محمد حسين بهشتي، 1386، اتحاديه انجمن هاي اسلامي دانشجويان در اروپا ، تهران : بقعه : 56 ) دقّت در اين تعريف نگاه نوگرايانه وي را به اسلام نشان مي دهد كه بر اساس آن، اسلام برخوردار از تعاليم همه جانبه و متحرك است و ابعاد گوناگون زندگي انسان را در بر گرفته و موجبات پويايي آن را فراهم مي سازد . جامعه اي كه در آن چنين برداشتي از اسلام حاكم گردد، جامعه نمونه اسلامي را ، به عقيده شهيد بهشتي، تحقق مي بخشد . اين جامعه در انديشه سياسي وي برخوردار از شاخص هايي مثل جامعه تشكيلاتي، آزاد، عادلانه و داراي نظم مردمي است.(منبع: مقاله نوگرايي ديني در انديشه سياسي شهيد بهشتي، نوشته دكتر منصور مير احمدي، عضو هيات علمي دانشگاه شهيد بهشتي تهران)

---

نام سایت:پرسمان/اندیشه سیاسی