نردبام آسمان

غیاث الدین جمشید کاشانی؛ریاضیدان و منجم بزرگ ایرانی

غیاث الدین جمشید بن مسعود بن محمد الکاشی معروف به «غیاث الدین جمشید کاشانی» طبیب، ریاضیدان، منجم، مسلمان و ایرانی در حدود سال 790 هـ ق در شهر تاریخی کاشان دیده به جهان گشود و به سال حدود 832 هـ ق دیده از جهان فرو بست.

این دانشمند مسلمان، کاشف عدد پی، مخترع کسور اعشاری، کاشف توان های منفی و مخترع ماشین محاسبه می باشد.

وی ظاهراً از ابتدا از مال دنیا چیزی نداشت. بعد ها به دعوت طغرل میرزاالغ بیگ گورگانی، نوه تیمور که خود منجم زبر دست بود، به رصد خانه نیمه تمام سمر قند که خود در ساختن آن نقش بسزایی داشت، راه یافت و افتخار اولین ریاست رصد خانه مذکور را از جانب الغ بیگ نصیب خود نمود. و در همان جا بود که توانست کتاب های بسیاری در باب نجوم و ریاضی به رشته تحریر در آورد. کتاب هایی چون: طبق المناطق، سلم السماء، نزهت الحدائق، تفسیر القرآن معروف به تفسیر جمشید، زیج التسهیلات، رساله فی استخرج جیب درجه واحد، نوادر سمر قندی، رساله الجیب و الوتر، زیج الخاقانی، رساله المحیطیه و مفتاح الحساب که با این جمله آغاز می گردد: «الحمدالله الذی توحد بابداع و الاجاد...» کتاب های مذکور به ویژه دو کتاب آخر در اغلب کتاب خانه های معروف دنیا محفوظ بوده و از مهم ترین و مشهور ترین کتاب های ریاضی به شمار می روند. بنا به اعتراف برخی از دانشمندان اروپایی، چون کالین.ا.رنان، پلی لوکی، پرفسور هونگه و ... او مخترع کسور اعشاری و عدد پی 14/3 قبل از سیمون استون و فرانسوا ویت است و عده ای نیز او را کاشف توان های منفی می دانند .

در سال 1585 میلادی استیون، ریاضیدان بلژیکی کتابی به نام خود منتشر نمود و تا همین چند دهه اخیر ریاضیدانان چنین گمان می برند که استیون، اولین شرح کسور اعشاری را به دست داده است. لکن پل لوکی از دانشمندان علوم اسلامی آلمـان پس از مـطالعاتی ژرف نوشته شده است تـحت عنوان مفتاح الحساب که در آن تعریف و استعمال کسور دهدهی بیان شده است چنانچه کاشانی در صفحه 85 از این کتاب که در کتاب خانه دانشگاه برینستون در آمریکا موجود است، خود را مخترع کسور اعشاری خوانده و می گوید: «در معرفت کسور به قیاس کسور ستینی اختراع کردیم...» و در جایی دیگر از همین کتاب می گوید: «منظور از اختراع کسور جدید این بود که حساب را برای افرادی که حساب منجمان یعنی حساب ستینی (شصتی) نمی دانستند، آسان کند.» و در همین کتاب، از این کسور، به عنوان (( کسور الاعشاری)) یاد نموده است. صالح زکی درباره این کتاب می گوید: « کتاب مفتاح الحساب از بزرگترین تألیفات کاشانی است و در حقیقت، ختم آثاری است که ریاضیدانان مشرق زمین تألیف کرده اند.» از این کتاب، تعدادی نسخ خطی و چاپی در کتابخانه لیدن، برلن، لندن، اسلامبول و کتابخانه ملی تهران یافت می شود و دانشمندانی چون پرفسور آیدین صایلی، گارادی، سوتر، پل لوکی دانشمند آلمانی، کراوز، و دکتر کندی دانشمند آمریکایی روی آن بحث کرده و مقالاتی را درباره آثار علمی او در مطبوعات آمریکا، آلمان، آنکارا و ... به رشته تحریر در آورده اند.

اختراع کسور اعشاری توسط کاشانی تحول چشمگیری در آسان ساختن محاسبات بود که به قول پرفسور هونکه، بدون آن امروز نه باجه تخم مرغ فروش و نه عمو شیر فروش می توانست به راحتی حساب کند و نه محاسبات مشکل جرح و تعدیلی می توانست انجام گیرد و محاسبه لگاریتمی هم اصلاً غیر ممکن می شد. از ابداعات و ابتکارات مهم دیگر او کشف محاسبه عدد پی است که در ریاضیات کار برد بسزایی دارد. وی توانست به طرز معجزه آسایی محاسبه عدد پی را 15 الی 16 رقم اعشاری به طور دقیق حساب کرده و مقدار آن را از 3 درجه و 8 دقیقه و 29 ثانیه و 40 ثانیه به دست آورد.او این محاسبه را در کتاب ارزشمند دیگر به نام«رساله المحیطیه»انجام داده و در اختیار دانشمندان ریاضی قرون گذشته، و حال و آینده قرار داده است. این کتاب را لوکی(به زبان آلمانی) در سال 1956 در مجله مطالعات فرهنگستان علوم برلین، شماره 6 به چاپ رسانیده است.

کندی، دانشمندآمریکایی در مقاله «یک ماشین محاسبه سیاره ای از قرن پانزدهم» از طبق المناطق کاشی و رساله المحیطیه وی تمجید فراوان نموده و این احتمال را داده است که وی را نه تنها باید مخترع نخستین ماشین محاسبه دانست، بلکه باید نخستین کسی دانست که بسط دو جمله ای را به نیوتن نسبت داده می شود، به دست آورده است.

همچنین وی توانست آلت نجومی مذکور «طبق المناطق» را اختراع کند که به وسیله آن می توان تقویم های کواکب هفتگانه و عروض و ابعاد آن ها را از زمین و عمل خسوف و کسوف را به آسان ترین طریقه ممکن و در مدت کمی شناخت.

از اختراعات دیگر این دانشمند، ساختن دستگاهی فنی به نام «مسطره» است که برای نخستین بار مهندسان توانستند به کمک دستگاه مذکور زمین را مساحت کنند.

وی همچنین کتابی در حل اشکال معدل مسیر عطارد نگاشته که بعد ها مورد استفاده انیشتین قرار گرفته است و چنانچه می گویند انیشتین قسمتی از فعالیت های علمی خود را مدیون کاشانی می داند.

گرد آوری: م. خرازی

تنظیم کودک و نوجوان