بیش از 140سال روزنامه نگاری در افغانستان

 مطبوعات در افغانستان، اگرچه نسبت به کشورهای پیشرفته عمر کوتاهی دارد، اما در مقایسه با بسیاری از کشورهای جنوب و شرق آسیا، در این راه پیشقدم بوده است.

نخستین نشریه در افغانستان به سال 1252خورشیدی در زمان امیر شیرعلی خان به نام شمس النهار منتشر شد.
هر چند که بعضی از تاریخ نویسان گفته اند که قبل از شمس النهار نشریه ای به نام کابل در زمان امیر محمد اعظم خان و به مسئولیت سید جمال الدین منتشر می شده، اما بسیاری از تاریخ نویسان در وجود چنین نشریه ای شک دارند.
آنچه که اکثر تاریخ نویسان بر آن تاکید دارند این است که شمس النهار اولین نشریه است که در تاریخ افغانستان به چاپ رسیده است.
شمس النهار را میرزا عبدالعلی خان مدیریت می کرد و بیشتر مقاله های این نشریه را عبدالقادر پیشاوری، منشی امیر شیرعلی خان می نوشت.
دست اندرکاران شمس النهار را می توان از نخستین پایه گذاران ترجمه در افغانستان دانست. که با ترجمه مقالات و اخبار نشریات خارجی، اذهان مردم افغانستان را با تحولات جهان و روند رو به رشد علم و تکنولوژی که در دنیا به وقوع می پیوست آشنا می کردند.
شکل گیری مطبوعات به شیوه نوین با نشر روزنامه سراج الاخبار در دوران زمامداری امیر حبیب الله در افغانستان آغاز شد.
اولین شماره این نشریه که به زبان فارسی به نشر می رسید، به مدیریت عبدالرئوف قندهاری در22جدی / دی سال1284 خورشیدی در چاپخانه دارالسلطنه کابل در 36 صفحه و به قیمت یک عباسی منتشر شد.
انتشار دور اول سراج الاخبار، زیاد دوام نیاورد و بعد از یک شماره نشر آن متوقف شد.

پدر مطبوعات افغانستان

محمود طرزی که او را پدر مطبوعات افعانستان لقب داده اند بعد از توقف انتشار سراج الاخبار دوباره سعی کرد این نشریه را منتشر کند.
از آنجایی که خود طرزی از نزدیکان دربار بود وعنایت الله خان فرزند امیر حبیب الله داماد وی می شد، با نفوذی که او در دربار داشت توانست انتشار سراج الاخبار را از سر بگیرد.
او اولین شماره سراج الاخبار را در تاریخ 12 میزان سال 1290 خورشیدی به مسئولیت خود منتشر کند.
علی احمد خان ایشک و آقاسی ملکی سردبیران سراج الاخبار در این دوره بودند.
عبدالهادی داودی، عبدالرحمان لودین، عبدالرئوف فیض، عبدالعلی مستغنی و عبدالولی خان از کسانی بودند که در سراج الاخبار مطلب می نوشتند.
سراج الاخبار بعد از شماره ششم به سراج الاخبار افغانیه تغییر نام داد.
این نشریه هر 15 روز یک بار منتشر می شد و شماره صفحه های آن در هر دوره متفاوت بود.
بیشتر مطالب سراج الاخبار را مقالات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ادبی در بر می گرفت. از شماره هفتم، محمود طرزی مطالب خود را با نام محمود افغان می نوشت.
از اغاز سال هشتم، ضمیمه ای به نام سراج اطفال نیز در کنار این نشریه منتشر می شد.

افغانستان مستقل

در دوره امان الله خان برای اولین بار، قانون اساسی تدوین شد و بر اساس آن، مطبوعات افغانستان از آزادی مشروط وهمسو با نظامنامه مطبوعات بر خوردار شدند.
در ماده یازدهم اولین قانون اساسی افغانستان آمده بود که «مطبوعات و چاپ روزنامه های داخلی مطابق حکم قوانین مربوطه آزاد است. حق چاپ روزنامه، مختص به دولت و اتباع افغانستان است و نشرات خارجی ازطرف دولت تنظیم و یا سانسور می شود».
در زمان امان الله خان، بعد از سراج الاخبار روزنامه های دیگری چون امان افغان به مدیریت عبدالهادی داوی، ستاره افغان به مدیریت میر غلام محمد غبار، پشتون ژغ به مدیریت فیض محمد ناصری، ارشادالنسوان به مدیریت همسر محمود طرزی، انیس به مدیریت محی الدین انیس و مجله اردو به مدیریت عبداللطیف خان غندمشر و چند نشریه دیگر در کابل منتشر می شدند.
همزمان در کابل درسایر ولایت ها نیز فعالیتهای مطبوعاتی در جریان بود. در همین زمان بود که چاپخانه های سنگی و حروفی در ولایات راه اندازی شد.
از مهم ترین روزنامه هایی که در زمان امان الله خان در ولایات منتشر می شد، اتحاد مشرقی در ننگرهار به مدیریت برهان الدین خان کشککی، اتفاق اسلام در هرات به مدیریت صلاح الدین سلجوقی، طلوع افغان در قندهاربه مدیریت عبدالعزیزخان و عبدالحی حبیبی و نشریه بیدار در مزار شریف بودند.
روزنامه انیس در کابل و روزنامه اتفاق اسلام در هرات از جمله روز نامه هایی هستند که تاکنون انتشار آن ها بدون وقفه ادامه دارد.
در آغاز حکومت ظاهر شاه، تحول چشمگیری در مطبوعات افغانستان صورت نگرفت و تعدادی از نشریات آزاد هم که وجود داشت از نشر بازماند و فقط تعدادی نشریات دولتی از سوی وزارتخانه ها منتشر می شد که بیشتر جنبه تبلیغاتی داشت.

تاسیس ریاست مستقل مطبوعات

اولین گام در جهت توسعه مطبوعات، تاسیس ریاست مستقل مطبوعات در افغانستان بود که اولین رییس آن صلاح الدین سلجوقی بود.
با رشد مطبوعات در افغانستان، اصولنامه مطبوعاتی تدوین شد و روزنامه ها و مجلات ملزم به رعایت مفاد آن شدند.
در سال 1331 به منظور توسعه مطبوعات، دفا تر مطبوعاتی در شهرهایی چون لندن، واشنگتن، قاهره، تهران و دهلی نیز راه اندازی شد.

وزارت مطبوعات

سال 1342 را می توان سال تحول مطبوعات افغانستان به شمار آورد، زیرا در این سال ریاست مستقل مطبوعات به وزارت ارتقا یافت و قانون جدید مطبوعات به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
در سال 1346 با آمدن کابینه جدید، مطبوعات فضای بازتری را تجربه کردند، در این دوران در کنار نشریات دولتی، جراید غیر دولتی نیز منتشر شدند که تا اواخر زمامداری ظاهر شاه تعداد آن ها به ده ها مورد می رسید.

کودتا

تا زمان به قدرت رسیدن حزب دمکراتیک خلق در افغانستان، تحول خاصی در مطبوعات صورت نگرفت ولی با روی دادن حادثه هفت ثور، مطبوعات در انحصار حزب دموکراتیک خلق افغانستان در آمد و فقط نشریاتی که بازتاب دهنده افکار این حزب بود، منتشر می شد.
از مهم ترین نشریاتی که در این دوره منتشر شد، می توان از روزنامه دثور انقلاب، پیام، حقیقت انقلاب ثور، حقیقت سرباز و چند نشریه دیگر نام برد.

«آشتی» با مطبوعات

در زمان دکتر نجیب الله و بعد از اعلام طرح آشتی ملی توسط وی و با توجه به اینکه در خود شوروی هم فضا تغییر کرده بود، مطبوعات دولتی افغانستان هم فضای بازتری را تجربه کرد و تعدادی از نشریات غیردولتی هم در این دوران منشرشد.
در این زمان فعالیت انجمن نویسندگان افغانستان هم مساعد شد و تعداد زیادی از افراد غیر حزبی وارد انجمن شدند.
اخبار هفته و سباون به مدیریت ظاهر طنین، شوخک به مدیریت عزیزمختار، آزادی به مدیریت غلام سخی غیرت از مهم ترین نشریات غیر دولتی آن زمان بود.

دوران مجاهدین

با روی کار آمدن حکومت مجاهدین و آغاز جنگهای داخلی، بیشتر نشریات از نشر باز ماندند و فقط تعدادی معدود به فعالیت خود ادامه دادند.
البته در این دوره تعدادی از نشریات حزبی وغیرحزبی که بازتاب دهنده افکار و سیاستهای گروههای مجاهدین بودند شروع به فعالیت کردند.
گروههای مجاهدین، پیش از رسیدن به قدرت، در ایران و پاکستان، به طور گسترده به چاپ و نشر دیدگاههای خود از طریق نشریات و جراید وابسته اقدام می کردند. با تسلط آن ها بر کابل، نشر شماری از این نشریات در داخل افغانستان ادامه یافت.
هفته نامه های کابل، بالاحصار، صبح امید و شهر از نشریات مهم دوره مجاهدین بودند که در کابل منتشر می شدند.

طالبان و «شریعت»

در دوره های مجاهدین و طالبان، مطبوعات نیز همچون دیگر عرصه های زندگی فرهنگی و اجتماعی مردم، دستخوش تحولاتی شد.
در دوره طالبان، افزون بر اینکه تلویزیون ها بسته شد و رادیو به انتشار دیدگاه ها و اخبار این گروه اختصاص یافت، نشریات چاپی نیز ابتدا با بی مهری مواجه شدند.
نشریات و روزنامه های دولتی شهرهای مختلف افغانستان، از جمله انیس و هیواد در کابل و اتفاق اسلام در هرات، در زمان طالبان ناشر اندیشه های آنان بودند.
افزون بر آن، یک روزنامه سراسری به نام شریعت به زبان پشتو و فارسی منتشر می شد که بیشتر توجه و سرمایه گذاری طالبان بر روی آن بود.
با ادامه حکومت طالبان، شماری نشریات غیر سیاسی، با رویکردهای اجتماعی و ادبی در برخی شهرهای افغانستان، از جمله هرات، قندهار و جلال آباد چاپ شدند.

دوره پس از طالبان

با سقوط حکومت طالبان، بیشترین دگرگونی در عرصه رسانه ها به وجود آمد. افزون بر آغاز به کار ده ها شبکه رادیویی و تلویزیونی عمدتاً خصوصی، بازار مطبوعات نیز گرم تر شد و روز به روز به شمار آن ها افزود شد.
هم اکنون صد ها روزنامه، هفته نامه، ماهنامه و گاهنامه که بیشتر آن ها غیردولتی است، در کابل و شهرهای دیگر افغانستان چاپ می شود.
روزنامه های انیس، هیواد و اصلاح و کابل تایمز با بودجه دولتی در کابل و روزنامه دولتی اتفاق اسلام در هرات چاپ می شود.

منبع:مرکز خبرنگاران افغانستان