سوگواری آذربایجانی ها در محضر دسته باشی ها

آیین های محرم در ایران

مردم آذربایجان غربی همانند همه مردم ایران در ایام محرم و صفر،آیین های مخصوصی برای سوگواری دارند که برخی از آنها در بین هموطنان آذرزبانشان مرسوم و برخی دیگر خاص این منطقه است.

اهالی و ساکنان استان آذربایجان غربی در چند روز آخر ذی الحجه به پیشواز ماه محرم می روند. لباس سیاه می پوشند و اسباب و لوازم و نذری ها را آماده می سازند. یکی از مظاهر مدیریت سنتی و مذهبی در میان مردم شهرها و روستاها ، مدیریت «دسته باشی» ها (سردسته ها) در هیئت های مذهبی و عزاداری است که به شکل سنتی و بسیار منظم و موثر در مکان ها و مراسم عزاداری و سوگواری متجلی می شود . «دسته باشی»ها افرادی سرشناس ، معتمد و متدین هستند که داوطلبانه و یا با رأی و نظر مردم به ایفای وظیفه و نقش خود می پردازند . مسئولیت هماهنگی برنامه های عزاداری هر دسته زنجیرزنی و مدیریت آن به طور داوطلبانه و خود جوش بر عهده این افراد است . این افراد به عنوان دست اندرکاران امور مختلف هیئت های مذهبی و زنجیرزنی تلقی می شوند که اسباب و لوازم مورد نیاز برای اجرای مراسم عزاداری را فراهم کرده و مکان ، مسیر و نظم و انضباط دسته های عزادار خود را مشخص می کنند .در ایام محرم آیین هایی در این استان به اجرا در می آید که در زیر به برخی از آنها خواهیم پرداخت:

شاخسی-  واخسی

در بعضی مناطق استان هم مراسم عزاداری قالب دسته های «شاخسی- واخسی» (شاه حسین- وای حسین) برگزار می شود. در این نوع از عزاداری، دو دسته روبروی هم قرار می گیرند و سردسته گروه اول با شروع مراسم، یاران امام حسین علیه السلام  را صدا می زند و یارانش با صدای بلند فریاد شاخسی سر می دهند و به صورت منظم بر سینه و زانو می کوبند. گروه روبرو هم که آرام بر زانو می کوبند در جواب فریاد واخسی سر می دهند و مراسم به همین ترتیب تا پایان ادامه پیدا می کند.

زنجیر زنی

یکی از مولفه های محرم زنجیر زنی است و عموما زنجیر در میان عزاداران به شیوه یک دست برشانه ها نواخته می شود زنجیرزنان هنگام استفاده از زنجیر در دو صف قرار گرفته و حرکت پاها نیز مشابه حرکت دسته جات است؛ به این ترتیب که دو قدم به جلو که در هر قدم یک ضرب نواخته شده و عزاداران پشت سر هم قرار می گیرند، ولی در ضربه سوم عزاداران هر دو صف مقابل و رو به روی هم قرار می گیرند .عزاداران به نشانه عزادار بودن پیراهن سیاه معمولی یا کمی بلند پوشیده و برخی نیز دستمال سیاهی به نام «باش قره سی» بر سر می بندند.

روز اهل قبیله

در سحرگاه روز سوم بعد از واقعه عاشورا که در ارومیه به آن «اهل قبیله» گفته می شود، در برخی از مناطق تعدادی از جوانان در حالی که لباس های عربی به تن کرده اند از مساجد خارج شده و اشعاری را با این مضمون می خوانند: « ای اهل قبیله برویم جسم بی سر و بی کفن امام حسین  علیه السلام  را دفن کنیم». در این روزکه گاهی در اقوال محلی به آن «اهل قبیرلر» نیز گفته می شود، مردم با حضور بر سر مزار درگذشتگانشان، به یاد کفن و دفن شهیدان بی سر دشت نینوا به دست امام سجاد علیه السلام  و یاورانی از قبیله بنی اسد، عزاداری می کنند.

گدایی کردن

 گدایی کردن در کوچه و خیابان در روز عاشورا و تاسوعا از جالب ترین نذرهای آذربایجانی ها محسوب می شود.حاجتمندان و دردمندان این دیار نذر می کنند که در صورت بهبود بیماری شان یا رفع فلان مشکل، روز عاشورای حسینی یا در تاسوعا گدایی کنند و به این ترتیب در این روزهای مشخص کاسه ای در دست گرفته از رهگذران گدایی می کنند.
از دیگر نذرها در ایام ماه محرم می توان به مواردی چون نذر پوشیدن لباس سیاه یا سبز در ایام عزاداری حضرت امام حسین  علیه السلام ، انداختن شال سیاه یا سبز بر گردن، بستن پارچه سبز (یاشیل) بر مچ دست، سوار کردن کودکان بر اسب نمادین ذوالجناح، گذاشتن کودک در گهواره نمادین حضرت علی اصغر  علیه السلام ، دادن نوزاد به آغوش تعزیه خوان نقش حضرت علی اکبر  علیه السلام  حضرت ابوالفضل  علیه السلام  و امام حسین  علیه السلام  و. . . اشاره کرد.حتی بعضی ها نذر می کنند تا در تعزیه امام حسین  علیه السلام  بازیگری و شبیه گردانی کنند. برخی دیگر از مردم در صورت قبولی نذرشان دسته ها و هیات های عزاداری را به خانه خود دعوت می کنند و از عزاداران پذیرایی می کنند.

«توو» یا علم حضرت ابوالفضل علیه السلام

مردم مناطق آذری نشین از واژه «یا ابوالفضل» برای تمسک بیشتر از بقیه شیعیان استفاده می کنند و این موضوع فلسفه خاص خود را دارد. در گذشته های نه چندان دور در ارومیه چنین رسم بود که چوب بلندی که نماد پایه علم بود را انتخاب و پارچه ها و روسری هایی به آن می بستند و این علم که در زبان محلی «توو» نامیده می شد، پیشاپیش دسته عزاداری حرکت می کرد و افرادی که برای عزاداری در کنار خیابان ها و معابر می ایستادند، با بستن پول های نذری خود به این علم، از حضرت ابوالفضل حاجات خود را طلب می کردند. پول های جمع شده از این طریق یا به وسیله راهیان زیارت کربلا به بارگاه حضرت عباس تقدیم و یا صرف همان دسته عزاداری می شد. هنوز هم در برخی دسته های عزاداری روستاهای ارومیه این علم به عنوان نماد باقی مانده است.

شبیه خوانی در روستای قره قشلاق

هر چند در روزهای محرم حتی قبل از ورود به این ماه، جای جای آذربایجان غربی به خصوص ارومیه، ماکو، سلماس و خوی از خیمه های امام حسین علیه السلام  پر می شود و در ظهر عاشورا بعد از مراسم شبیه خوانی و تعزیه خیمه ها را آتش می زنند، اما مراسم شبیه خوانی در روستای قره قشلاق سلماس هر ساله توجه دوستداران امام مظلوم علیه السلام  را به خود جلب می کند. خوش صدایی و قوت کلام تعزیه خوانان از اولین مواردی است که این مراسم را متفاوت از سایر مراسم می کند. از طرفی ماندگارترین صحنه شبیه خوانی روستای قره قشلاق آنجاست که حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام  صف دشمن را می شکافد و برای تهیه آب به سمت دجله می رود و در این مسیر چه گوسفندها که قربانی و چه نذرها که ادا می شوند.

گهواره حضرت علی اصغر علیه السلام

در میان دسته های عزاداری، گهواره حضرت علی اصغر علیه السلام  با پوششی از پارچه سبز و سفید می گردانند و اگر کسی کودک بیمار داشته و یا برای سلامتی فرزندش نذری دارد، با بستن پول نذری به این پارچه ها، برای کودک خود شفا و سلامتی می طلبد. مردم معتقدند این نذورات اگر با اعتقاد کامل صورت گیرد، بدون پاسخ نخواهند ماند.

خوراکی های نذری

در ایام محرم بساط نذری در بیشتر خانه های استان برپا می شود. در دیگی شله زرد می جوشد و در دیگ دیگر آش، یک جا شربت بیدمشک و بادرنجویه میان دسته های عزاداری پخش می شود و جای دیگر شیر داغ، نان فتیر، حلوای دوشاب و نثار. سایر نان های خانگی هم از پایه های ثابت این نذری ها هستند. اخیراً هم در بسیاری از خانه ها تهیه غذای نذری با استفاده از گوشت قربانی متداول شده و مردم خوردن غذای نذری با عنوان «ایمام حسین چورگی» (نان امام حسین علیه السلام ) را با هیچ سفره دیگری عوض نمی کنند.

منابع: ایرنا، آراز نیوز، باشگاه خبرنگاران جوان، همشهری، سیری در ایران