شرح دعای ابوحمزه ثمالی به روایت آیة الله جوادی آملی (16)

گر چه همواره راه نیایش عبد و مولا باز است، ولی برای زمان مشخّص مانند ماه مبارك رمضان كه عید اولیای الهی است، فضیلت مخصوص است...

بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم . اَلدُّعاء مُخُّ العِبادَه. (1)

در نوبت قبل به عرضتان رسید كه دعای ابوحمزه ثمالی از نظر تحلیل مسائل عقلی به نوبه خود یك دائرة‌ المعارفی محسوب می‌شود. یعنی به صورت دقیق بررسی می‌كند كه چه طور انسان گناه می‌كند. چنین كه در نوبت‌های قبل به صورت دقیق تحلیل كرد كه چه طور انسان در نماز حضور قلب ندارد . در نوبت قبل به نفس تَسویل و نفس مُسوّله رسیدیم . حالا روشن شد

امام سجاد سلام الله علیه عرض می‌كند: 1- پروردگارا ! حالا كه تبهكار به این دام افتاد، راه او چیست؟ كی او را امروز از خطر و انحراف می‌رهاند. 2- و در قیامت كه روز داوری و دادگری است، كی او را از متخاصمان و متداعیان رهائی می‌بخشد؟ فردا قرآن طلبكار است، عترت طلبكار است، اسلام طلبكار است كه چرا حقوق و احكام و حِكم ما را رعایت نكردی! فرد و جامعه طلبكارند كه چرا حقوق ما را رعایت نكردی! اعضاء خانواده طلبكارند چرا حقوق داخلی را رعایت نكردی! همسایه‌ها و هموطنان و كشورهای مجاور طلبكارند كه چرا حقوق همسایگی را رعایت نكردی! چون انسان هم نسبت به همسایه نزدیك، هم نسبت به همسایه دور مسئول است. امام سجاد عرض كرد كه : كی فعلاً ما را می‌رهاند؟ كی فردا از دست طلبكاران نجات مان می‌دهد؟ هیچ راهی نیست. بنابراین ما مضطر واقعی هستیم. تو هم كه وعده دادی مضطّرین را دریابی . فَالآنَ مِنْ عَذابِكَ مَنْ یَستَنْقِذُنِی وَ مِنْ أیدِی الخُصَمآءِ غَداً مَنْ یُخَلِّصُنِی.

آنگاه عرض كرد: خدایا ! كسی كه الآن مرتّب دارد سقوط می‌كند، اگر بخواهد صعود كند یك ریسمانی می‌طلبد، یك حبل آویخته‌ای را طلب می‌كند. من به طناب كی متوسّل بشوم؟

"و بِحَبلِ مَنْ أتَّصِلُ إنْ أنتَ قَطَعتُ حَبلَكَ عَنّی . فَوا سُوأتا عَلی مَا أحْصی كِتابُكَ مِنْ عَمَلِی اَلَّذِی لُولا مَا أرجُوا مِنْ كَرَمِكَ وَ سِعَهِ رَحمَتِكَ وَ نَهیِكَ إیّایَ عَنِ القُنُوطِ لَقَنَطْتُ ."

نامه اعمال طوری است كه هیچ چیزی را فروگذار نمی‌كند. انسان در قیامت می‌گوید به این كه: مَا لِهذَا الكِتابْ لا یُغادِرُ صَغِیرَهً وَ لا كَبیرَهً إلا اَحصاها (3). چیزی را فروگذار نكرده.

وجود مبارك امام سجاد سلام الله علیه حال چنین تبهكاری را در سحرهای ماه مبارك رمضان ترسیم می‌كند كه آن تبهكار به خدا عرض كند: پروردگارا ! تمام ریز و درشت اعمال زشتم را مأموران تو تنظیم كردند هیچ راهی برای پرهیز از سقوط و نِیل به صعود نیست! و اگر تو دستور نداده بودی كه ناامیدی ممنوع است، ممكن بود من ناامید بشوم . چون هیچ راهی نیست. و تو یك كسی هستی كه بهترین مدعوّی. هیچ كس تو را نخواند كه ناامید بشود! در حال اختیار هیچ كس تو را نخواند كه طرفی نبندد. و من هم از همه جا بُریدم ، به تو پیوستم.

آنگاه برای این كه از هر خطری برهم، تو دستور دادی: وَابْتَغُوا إلِیهِ الوَسِیله (4). من در درجه اوّل به مهم‌ترین وسیله‌هائی كه محبوب توست توسّل می‌كنم . اوّلاً به اسلام متوسّل می‌شوم . من مسلمانم ، مُنقاد و مطیع ام . اگر عمل نكردم، ولی اسلام دارم . به طناب اسلام متوسّل می‌شوم. تو هم فرمودی: وَابْتَغُوا إلِیهِ الوَسِیله . من اسلام را وسیله قرار دادم . اسلام جامع قرآن و عترت است . بعد به این مجموعه‌ها كه زیر مجموعه اسلام اند متوسّل می‌شوم. اَللّهُمَّ بِذِمَّهِ الإسلامِ أتَوَسَّلُ إلِیكْ، من تعهّد اسلامی دارم ، تو هم مرا به عنوان مسلمان بپذیر . من در اثر اسلام به تو متوسّل می‌شوم .

"وَ بِحُرمَهِ القُرآنِ أعتَمِدُ اَلِیكْ وَ بِحُبّی لِلْنَبّیِ الاُمّیِ القُرَشی الهاشِمیِّ العَرَبیِّ التَّهامِی المَكّی المَدَنی (صَلَواتُكَ عَلَیهِ وَ‌آلِهِ) أرجُو زُلفَهَ لَدَیكْ ."

به پیغمبر ، یعنی در حقیقت به عترت طاهرین كه عبارت از پیغمبر و اهل بیت او (صلوات الله و سلامه علیهم أجمعین) است، متوسّل می‌شوم . و اینها بهترین وسیله است . هیچ وسیله‌ای بالاتر از اسلام و قرآن و عترت نیست ! اوّل به جامع كه به صورت متن است، بعد به مجموع كه شرح آن متن است، بیگانه اوست. در حقیقت من به قرآن و عترت متوسّل شدم . فَلا تُوحِشْ اِستیناسِ اِیمانی وَ لا تَجعَلْ ثَوابی ثَوابَ مَنْ عَبَدَ سِواكْ . خدایا ! من به اینها اُنس گرفته ام و این اُنس را به وحشت تبدیل نكن و ثواب مرا ثواب مشركان قرار نده ! عدّه‌ای غیر تو را پرستیدند، من غیر تو را نپرستیدم . باورم هست كه تو خدای منی ، خالق منی ، ربّ منی ، معبود منی . لكن در اثر جهل و اشتباه و غفلت ، در اثر غلبه شهوت و غضب تن به گناه دادم

پروردگارا ! من هرگز لَدودانه ، لَجوجانه ، معاندانه گناه نكردم. عدّه‌ای به زبان گفتند: ما مسلمانیم، خونشان محفوظ شد . من كه با دل می‌گویم: مسلمانم ! آنهائی كه با زبان گفتند مسلمان اند ،‌ به آرزویشان رسیدند. یك عدّه با زبان خالی گفتند: مسلمانیم، برای این كه خونشان محفوظ بماند، محفوظ ماند. من كه به زبان من، با قلب من،‌ با همه اعضاء و جوارحم ایمان آوردم. منتها در اثر جوانی، غفلت، جهالت، شهوت تن به گناه دادم. من با قلب و قالَب، با زبان و دل گفتم: آمَنتُ وَ اَسلَمْتُ . آمَنّا وَ اَسلَمْنا . تو از ما عفو بكنی ، ما را در یابی و امید ما را تثبیت بكنی و قلب ما را بعد از این كه هدایت كردی، منحرف نكنی . و رحمت لَدُن را نصیب ما بكنی . وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنكَ رَحمَه . برای این كه تو وهّابی . تو بهترین بخشنده‌ای . تنها هِبه در دستگاه توست.

بعد آنگاه نیایش را با سوگند به عزّت او هماهنگ می‌كند. عرض می‌كند: خدایا ! به عزّت تو قسم اگر بنای تو بر این است كه مرا برانی، من از اینجا بیرون نمی‌روم . چون جای دیگری نیست. فَوِعِزَّتِكَ لَوِ انْتَهَرتَنِی مَا بَرِحتُ مِنْ بابِكَ . قریب به این مضمون در جمله‌های دیگر گذشت؛ انسان آن روز می‌فهمد. اوّلاً خیلی‌ها، همگان در قیامت می‌فهمند كه راه تنها راه مستقیم الهی است. ولی در سحرهای ماه مبارك رمضان برای یك عدّه خوب روشن می‌شود كه هیچ راهی نیست، مگر راه الهی. وقتی یك چنین حالی طبق ترسیم و تحلیل امام سجاد سلام الله علیه نصیب كسی شد، قهراً درهای رحمت به روی او باز می‌شود. عرض می‌كند: خدایا ! به عزّت تو قسم اگر مرا برانی‌، من بیرون نمی‌روم . چون راه نیست. مَا بَرِحْتُ مِنْ بابِكَ . لا كَفَفْتُ عَنْ تَخَلُّقِكْ . آن كُرنش، آن خضوع را خواهم داشت. برای این كه قلبم به معرفت تو مُلحَم است . من می‌دانم غیر از تو كسی نیست. یك وقت است به امید غیر انسان می‌رود. قهر می‌كند، از كسی قهر می‌كند به امید مهر دیگری . اگر قهر قهر است، قهر توست؛ اگر مهر است، مهر توست. من مُلحَم شده قلبم به كَرم تو ، معارفم . از سعه رحمت تو با خبرم .

"إلی مَنْ یَذْهَبُ العَبدْ إلا بِالمُولی . وَ إلی مَنْ یَلْتَجِأُ المَخلُوقَ إلا لِخالِقِه ."

خدایا ! بنده جز مولا پناهگاهی ندارد . مخلوق جز خالق حریمی ندارد. بر اساس وحدت خالق تنها ملجاء و تنها مَحرم دستگاه توست. من از اینجا بیرون نخواهم رفت. امیدواریم ذات أقدس إله همگان را در سایه رحمت خاصّ خود بپذیرد. .

غَفَرَ اللهُ لَنَا وَ لَكُمْ وَالسَّلامُ عَلِیكُمْ وَ رَحمَهُ اللهِ وَ بَرَكاتُه

پی‌نوشت‌ها:

1- وسائل الشیعه / جلد 7 / صفحة 28 ؛ مستدرك الوسائل / جلد 5 / صفحة 167

2- سوره یوسف / آیه 53

3- سوره كهف / آیه 49

4- سوره مائده / آیه 35

آیت الله جوادی آملی