دستگاه گوارش
دستگاه گوارش
دستگاه گوارش انسان یك اندام لوله‌ایی شكل بلند است كه از دهان تا مقعد ادامه داشته و هر قسمت اعمال و وظایف خاصی را انجام می‌دهد. دهان، مری، معده، روده كوچك و روده بزرگ بخش‌هایی از این لوله بلند هستند كه غذا از آن‌ها می‌گذرد.
هر ماده‌ایی كه وارد بدن می‌شود باید محلول در آب باشد تا جذب بدن گردد؛ لذا موادی نظیر: آب، ویتامین ها و مواد معدنی نیازی به گوارش ندارند و باید به همان صورت وارد جریان خون شوند. اما مواد آلی شامل: قندها، پروتئین‌ها و چربی‌ها مولکول‌های بزرگی دارند و بدن ما برای آنكه بتواند در سلول‌های خود از این مواد استفاده كند باید ابتدا این مولکول‌ها را به مواد ساده‌تر و کوچک‌تری تبدیل کند؛ «این عمل توسط دستگاه گوارش صورت می‌گیرد.»
دستگاه گوارش انسان یك اندام لوله‌ایی شكل بلند است كه حدود هفت متر طول داشته و از دهان تا مقعد ادامه دارد؛ و شامل دهان، مری، معده، روده كوچك و روده بزرگ می‌شود.
دهان:
دهان در واقع ورودی دستگاه گوارش به شمار می‌رود؛ غذای جویده شده در این قسمت با بزاق مخلوط می‌گردد تا راحت‌تر بلعیده شود. پس از جویده شدن غذا، زبان بالا می‌رود و به کام می‌چسبد. پس از آن که گیرنده‌های مکانیکی گلو تحریک شدند زبان کوچک نیز بالا می‌رود و راه بینی را می‌بندد. اپی‌گلوت نیز راه نای را بسته و به این ترتیب غذا از راه حلق وارد مری می‌شود. حلق بعد از دهان قرار دارد وظیفه آن هدایت غذا سوی مری و جلوگیری از ورود آن به نای می‌باشد. در این محل چهار راهی وجود دارد كه هنگام بلع سه راه بسته می‌شود و فقط راه مری باز می‌ماند.
مری:
غذا پس از عبور از حلق وارد لوله‌ای به نام مری می‌شود. طول مری در افراد بزرگسال بین 23 تا 30 سانتیمتر متغیر است. قسمت مهمی از مری در گردن و قفسه سینه قرار دارد. در مری تقریباً هیچ عملی در رابطه با هضم غذا انجام نمی‌شود. در محل اتصال مری به معده یك دریچه عضلانی وجود دارد كه از برگشت غذا از معده به مری جلوگیری می‌کند. در واقع مری غذا را به كمك حرکات دودی ماهیچه‌های حلقوی موجود در دیواره‌اش سوی معده می‌فرستد؛ ضمناً ماده مخاطی ترشح شده توسط غده‌های دیواره دستگاه گوارش باعث لغزیده شدن غذا می‌شود تا به راحتی در لوله مری حركت كند.
معده:
معده عضوی شبیه یك كیسه است كه دیوارهای عضلانی دارد. داخل این عضو كیسه‌ایی شكل نیز از یك لایه بافت مخاطی پوشیده شده است كه وظیفه این لایه ترشح اسید و آنزیم‌های گوارشی می‌باشد. آنزیم‌های گوارشی موادی هستند كه به هضم غذا و شكستن مولكول‌های بزرگ غذا به مولكول‌های کوچک‌تر قابل جذب كمك می‌کنند.
معده نیز حركات موجی شكل خاص خود را داراست كه باعث مخلوط شدن غذا با اسید و آنزیم‌های گوارشی شده و در خرد كردن و آسیاب كردن ذرات غذایی كمك می‌کنند. در این قسمت غذا حدود نیم تا 2 ساعت ذخیره می‌شود و تقریبا حدودی عملیات هضم غذا روی آن انجام می‌گردد.
اجزا معده شامل:
الف- دیواره ماهیچه‌ای:
وظیفه آن به هم زدن غذا و مخلوط كردن آن با شیره گوارش است.
ب- غده ترشحی:
وظیفه آن ترشح هیدروكلریك اسید برای ضد عفونی كردن غذا می‌باشد.
ج- ماهیچه‌های حلقوی در ابتدا و انتها:
وظیفه آن‌ها ایجاد تغییر شیمیایی در غذا است.
مواد ترشح‌شده به درون معده عبارت‌اند از:
- موسین (که با تشکیل لایه‌ای قلیایی از موکوز از دیواره معده در برابر شیره‌ی اسیدی معده محافظت می‌کند).
- اسید کلریدریک، فاکتور داخلی معده (باعث جذب ویتامین ب 12 می‌شود).
-چند پروتئاز که به طور کلی پپسینوژن خوانده می‌شوند و باعث تجزیه‌ی پروتئین ها به اسیدآمینه می‌گردد.
-گاسترین (محرک ترشح اسیدکلریدریک).
بالاخره هر چیزی که وارد معده می‌شود با آنزیم‌های درون معده مخلوط می‌گردد تا به اجزا ساده‌تری تجزیه شود. سپس معده با حركات موجی شكل خود غذا را به روده كوچك كه متصل به آن است تخلیه می‌کند.
روده كوچك:
روده كوچك یك لوله 6 متری پیچ در پیچ است و بیشترین نقش را در هضم و جذب غذا ایفا می‌کند. به چند سانتیمتر اول این لوله که کوتاه‌ترین قسمت روده کوچک می‌باشد دئودنوم، «اثنی‌عشر» یا «دوازدهه» می‌گویند. انسان برای ادامه حیات حداقل به 100 سانتیمتر از روده كوچك خود احتیاج دارد.
قسمت اول یا دئودنوم به معده متصل بوده و غذا مستقیماً از معده وارد آن می‌شود. شیره‌های گوارشی شامل آنزیم‌های هضم كننده از یك غده نزدیك به نام لوزالمعده به دئودنوم وارد می‌شوند. صفرا هم كه در واقع مایعی سبز رنگ است توسط كبد ساخته می‌شود و از طریق كیسه صفرا و مجرای صفراوی به داخل دئودنوم ریخته می‌شود. دیواره روده كوچك نیز آنزیم‌های گوارشی ترشح می‌کند.
بنابراین عملیات اصلی هضم غذا از ابتدای روده كوچك یعنی «اثنی‌عشر» شروع می‌شود. وقتی که شیره گوارشی وظیفه خود را انجام داد، مواد غذایی اصلی به اجزا ساده‌تر تجزیه می‌شوند که عبارت‌اند از:
پروتئین‌ها به آمینو اسید‌ها تجزیه می‌شوند.
کربو هیدرات‌ها به گلوکز و سایر قندهای ساده‌تر تبدیل می‌گردند.
چربی‌ها به اسیدهای چرب و گلیسرول تجزیه می‌شوند.
قسمت میانی روده كوچك ژژنوم یا «تهی‌روده» نام دارد و غذای هضم شده از طریق دیواره روده كوچك به جریان خون وارد می‌شود تا به مصرف سلول‌های بدن رسیده و در نقاط لازم ذخیره شود. دیواره روده‌ها دارای میلیون‌ها برجستگی انگشت مانند به نام « پرز» می‌باشد. این پرزها باعث می‌گردد تا جذب غذا بهتر صورت گیرد. قسمت سوم روده كوچك ایلئوم یا «درازروده» نام دارد، قسمت مهمی از جذب مواد مهمی چون كلسیم ویتامین B12 و ... در آنجا انجام می‌شود. غذا پس از ایلئوم كه قسمت انتهایی روده بزرگ می‌باشد از طریق یك دریچه عضلانی به روده بزرگ وارد می‌گردد. در تصویر بخشی از بافت عضلانی روده کوچک را می‌بینید.
روده بزرگ (كولون):
روده بزرگ یك لوله ضخیم‌تر اما كوتاه‌تر از روده كوچك است كه تقریباً یك متر و نیم طول دارد. روده بزرگ شامل کولون، راست‌روده و مقعد می‌باشد. آبی که برای هضم غذاها مورد استفاده قرار گرفته بود در روده بزرگ باز جذب می‌شود و باعث می‌گردد که مدفوع بدون آب و خشک ایجاد شود. روده بزرگ را كولون نیز می‌نامند ابتدای روده بزرگ از قسمت پایین و راست شكم شروع شده و به سمت بالا می‌رود؛ این قسمت كولون صعودی یا بالارو نام دارد. سپس روده بزرگ عرض شكم را تاسمت چپ طی می‌کند كه در این قسمت كولون عرضی نامیده می‌شود.
وقتی مدفوع به راست روده می‌رسد، بر اثر انقباضات و واکنشی که در راست‌روده ایجاد می‌شود؛ ماهیچه‌های دریچه یا اسفنکتر مقعد را شل می‌نماید و احساس دفع به شخص دست می‌دهد.
اسفنکترهای مقعد، ماهیچه‌های حلقوی شکلی هستند که کنترل باز شدن و بسته شدن مقعد را در اختیار دارند. معمولاً حدود یک تا سه روز طول می‌کشد تا غذا از دهان به مقعد برسد. در واقع مدفوع در روده بزرگ تشكیل می‌شود و سپس از طریق ركتوم و مقعد به خارج دفع می‌گردد. در تصویر فوق بخشی از بافت کولون را می‌بینید.
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مرتضی عرفانیان
تنظیم: مریم فروزان کیا