تأدیب نفس اماره در هنگام اسارت شیطان
تأدیب نفس اماره در هنگام اسارت شیطان
«روزه» نیرومندترین وسیلهاى است كه انسان را از زشتیها باز می دارد. قرآن کریم فلسفه این عبادت انسانساز و تربیتآفرین را در یک جمله كوتاه اما بسیار پرمحتوا چنین بیان مىكند:" شاید پرهیزكار شوید"
و شاید بتوان از این عبارت چنین استنباط نمود که روزه تکلیفی است که در سایه عمل صحیح بدان، فرد در شمار متقین و پرهیزگاران قرار میگیرد. براى اخلاق روزهدار در ضمن روایت مفصلى چنین آمده است: روزهدار، از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حقّ، فحش و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزارى، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخنچینى و حرامخوارى، دورى كند و نسبت به نماز، صبر و صداقت و یاد قیامت توجّه خاصّ داشته باشد.[2]
شیطان از مقربان درگاه الهی بود که عبادات چندصد ساله او در سایه کبر غرور و تمردش در برابر فرمان الهی حبط و باطل شد و به رانده شده از درگاه خداوند منان ملقب شد. وی با اخذ مهلت از خداوند درصدد اغوا و گمراهی انسان از هیچ کوششی فروگذار ننموده و نمی نماید. خداوند متعال بارها و در آیات متعددی از قرآن کریم[3] به انسان در خصوص وجود چنین دشمن آشکار و قسم خورده ای هشدار داده است و در موارد مختلف شیطان اعمال و عاقبت پیروان او را متذکر شده است.
از جمله عنایات الهی بر بندگان در این ماه آن است که شیطان در غل و زنجیر میشود؛ در این باره امام باقر علیه السلام فرموده است: «رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم رو به مردم نمودند و فرمودند: ای مردم! هنگامی که هلال ماه رمضان طلوع کرد ابلیس و شیاطین در غل و زنجیر میشوند؛ درهای رحمت درهای آسمان و درهای بهشت گشوده میشود و درهای جهنم و آتش بسته و قفل میشوند و دعاها مستجاب میشود و ... و منادی در هرشبی از آن ندا میدهد: آیا کسی خواسته ای دارد و آیا کسی استغفارمیطلبد؟»[4]
در حدیث دیگرى از امیرالمومنین على علیه السلام آمده است كه از پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم پرسیدند: چه كنیم كه شیطان از ما دور شود؟ ایشان فرمودند: «روزه روى شیطان را سیاه مىكند، و انفاق در راه خدا پشت او را مىشكند، و دوست داشتن به خاطر خدا، و مواظبت بر عمل صالح دنباله او را قطع مىكند، و استغفار رگ قلب او را مى برد».[5]
از جمله عنایات الهی بر بندگان در این ماه آن است که شیطان در غل و زنجیر میشود؛ در این باره امام باقر علیه السلام فرموده است: «رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم رو به مردم نمودند و فرمودند: ای مردم! هنگامی که هلال ماه رمضان طلوع کرد ابلیس و شیاطین در غل و زنجیر میشوند؛ درهای رحمت درهای آسمان و درهای بهشت گشوده میشود و درهای جهنم و آتش بسته و قفل میشوند و دعاها مستجاب میشود
خداجویى در فطرت هر انسانى وجود دارد، لكن او در مصداق و یافتن حقّ گرفتار اشتباه مىشود و گاه انسان چنان از فطرت الهی خویش فاصله گرفته و یا آن را نادیده می انگارد که به تعبیر قرآن از حیوان نیز پستتر[6] مىشود. آغاز فتنهها و ایجاد بدعتها در اثر پیروى از هوسها مىباشد زیرا هوا و هوسها انسان را كر و كور كرده و قدرت تشخیص حقّ از باطل را از او مىگیرد.[7] "هوى" میل نفس به سوى شهوت است، بدون اینكه آن شهوات را با عقل خود تعدیل كرده باشد، و مراد از" معبود گرفتن هواى نفس" اطاعت و پیروى كردن آن است، بدون اینكه خدا را رعایت كند. [8] هواپرستی و پیروی از نفس اماره به استناد آیات قرآن سرچشمه کفر[9] فساد[10] غفلت[11] و فتنهها است و مانع از قضاوت عادلانه[12] میشود.
در خصوص موارد یاد شده از نبىّ اكرم صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم مضمونى نقل شده است که ایشان فرمودند: امّت من وقتى روزه گرفتند نیروى شهوت و هوا و هوس در آنها ضعیف شده دیگر گرد اعمال زشت نمی گردند. [13]
بنابراین می توان با استناد به روایات فوق چنین استنباط نمود که روزه و استغفار که از اعمال اصلی در این ماه است شیطان در بند را مغبون و شکست خورده مینماید و این ماه مجال مناسبی است برای آنکه انسان عنان نفس اماره خویش را به دست گیرد و تا سر حد امکان خود را به معبود بی همتای خویش نزدیک نماید و خود را از بند تعلقات و لذائذ مادی رها سازد. چرا که شیطان با کمک نفس اماره ما به اغواگری می پردازد و قدرت های خود را یکی می کنند ،در ماه مبارک رمضان همدست نفس اماره به لطف وعنایت خداوند متعال دست و پا بسته است و ما کافی است عزم خود را جزم کنیم و با استعانت از نورانیت ماه رمضان و روزه اش پوزه نفس اماره را به خاک بمالیم و رها شویم و در جهت قدرت گرفتن بازوهای معنوی خود گام برداریم تا برای مدت زیاد و إن شاء الله تا آخر عمر در راه نورانی حق گام برداریم. آمین رب العالمین
پی نوشت:
[1]. مكارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران, دار الكتب الإسلامیة، 1374ش, ج1، ص623
[2]. حر عاملى، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم, مۆسسه آل البیت علیهمالسلام قم، 1409 ه, ج10, ص166, ح13132
[3]. النساء/120و 119و 117, الاسراء/64, الحج/3, المائده/91 و .....
[4] . الكلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق, الكافی, تصحیح: على اكبر غفارى و محمد آخوندى, چاپ چهارم, تهران, دار الكتب الإسلامیة, 1407ه, , ج4, ص67, ح6
[5]. همان, ج4, ص62, ح2
[6]. الفرقان/ 44:« أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً »
[7]. ر.ک: قرائتى, محسن, تفسیرنور, تهران, مركز فرهنگى درسهایى از قرآن,1383 ش، ج8، ص 258
[8]. موسوى همدانى, سید محمد باقر, ترجمه تفسیر المیزان, قم, دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم, چاپ پنجم, 1374ش, ج15، ص 308
[9]. طه/ 16: « مَنْ لا یُۆْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ»
[10]. مومنون/71: « لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ»
[11]. کهف/ 28:« وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ »
[12]. ص/26: «فَاحْكُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى»
[13]. مترجمان, ترجمه مجمع البیان فى تفسیر القرآن محقق: رضا ستوده, تهران, انتشارات فراهانى, چاپ اول, 1360ش, ج2، ص201
شهربانو زندلشنی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان