دقت کن! ببین حلال است یا حرام؟

(لقمه حرام زیر ذره بین-2)

فرهنگ اسلام، فرهنگ پاکیزه پروری و حلال خوری است. دقت در آیات و روایات ما را بر آن می دارد که در نوع و راه کسب اموالی که در طلب آنها شب و روز در تلاشیم دقت و تامل ویژه ای کنیم تا مبادا آنچه به دست می آوریم مصداق مال یا همان لقمه حرامی باشد که عتاب و عقاب ویژه ای را به خود اختصاص داده است. آنچه در ادامه می آید نمونه ای از آیات و روایاتی است که ما را به دقت در کسب حلال و جدیت در پرهیز از کسب حرام، ترغیب و تشویق و گاهی هم تهدید می کنند.

دقت کن! ببین حلال است یا حرام؟

در آیه 24 سوره عبس می خوانیم: «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى‏ طَعامِهِ»؛ پس انسان باید با دقت در خوراكش نظر کند.

برخی از مفسران معتقدند كه منظور از نگاه كردن به مواد غذایى، این است كه انسان هنگامى كه بر سر سفره مى‏نشیند دقیقا بنگرد این غذایی که در پیش روی اوست؛ خودش یا دیگری از چه راهى تهیه كرده است؟ حلال یا حرام؟ مشروع یا نامشروع؟(1)

بگو از کجا آورده ای

آنچه از این روایت شریف منظور ماست فراز سوم از آن است که حضرت فرمود: «وَ عَنْ مَالِهِ مِنْ أَیْنَ كَسَبَهُ» این روایت هشداری است به تمام انسانها که در کسب خود دقت کنند و خود را برای پاسخ به این سوال آماده کنند که در آن روز نه چندان دور، تک تک ما را مخاطب ساخته و می گویند: بگو از کجا آورده ای؟

از برترین عبادات کسب نان حلال است

امام صادق علیه السلام در سخنی گهربار فرمودند: «مَا عِنْدَاللَّهِ شَیْ‏ءٌ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ»؛ دو عمل از برترین اعمال در پیشگاه خداوند متعال هستند یکی از آن دو، پرهیز از حرام خواری است و دیگری پاکدامنی.

آنگاه در ادامه، سخنی را از جناب سلمان فارسی(ره) نقل کردند و چون امام معصوم آن را با لحن تایید آمیز نقل کرده است؛ از نظر ارزش به مانند کلام خود آن حضرت ارزشمند و معتبر است.

امام صادق علیه السلام فرمود: از سلمان فارسی که درود خدا بر او باد پرسیدند؛ کدامین اعمال نزد خداوند متعال برترین اعمالند؟ سلمان (ره) پاسخ داد: الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ خُبْزٌ حَلَال(3)؛ ایمان به خدا و نان حلال.

دهان از حرام باز گیر

لقمان حکیم که درود و رحمت خدا بر او باد به فرزندش گفت: عزیز دلم! من در خدمت چهارصد پیامبر بوده و از محضر آنها بهره ها برده ام. پسرم! من از بین سخنان گهرباری که از آنان شنیده ام چهار فراز آن را گلچین کرده و به تو می گویم:

اول اینکه وقتی در نماز و گفتگوی با پروردگار عالمیان هستی حضور قلبت را حفظ کن. دیگر اینکه هنگام خوردن، مراقب باش حرام نخوری. سوم اینکه در خانه مردم، چشمت را از نگاه به اهل و عیال آنها که به تو نامحرمند فروبند و آخر اینکه در بین مردم مراقب زبانت باش.(4)

آنچه از این روایت شریف مورد نظر است قسمت سوم آن است که فرمود: «إذا كُنْتَ عَلَی المائدةِ فَاحفَظْ حلقَكَ»؛ مراقب باش، حرام نخوری!

کسب حلال از سخت‌ترین کارهاست

روزی امام صادق علیه السلام به خادم خود مُصادِف، هزار دینار داد و به او فرمود آماده شو تا برای تجارت و کسب درآمدی به مصر سفر کنی. مصادف آن پول را گرفت و با آن کالایی خرید و همراه با کاروان تجار مدینه، روانه مصر شد.

وقتی به نزدیکی های مصر رسیدند قافله ای از مصر به آنها نزدیک شد و ملاقاتی بین آنها صورت گرفت. اعضاء آن قافله از مقدار و نوع کالاهای ایشان سوالاتی کردند. پس از آنکه از نوع آن مطلع شدند به کاروان مدینه مژده دادند که کالای شما در مصر یافت نمی شود و مردم مصر هم شدیدا به آن نیازمند هستند.

تجار مدینه هم که دیدند وضع چنین است با هم دست به یکی کرده و هم قسم شدند که این کالای کمیاب و ضروری مردم را به کمتر از دو برابر به مردم آن سامان نفروشند. همینطور هم شد؛ مایحتاج ضروری و نایاب مردم را به دو برابر قیمتِ خرید به آنها فروختند و سرمست از این معامله شیرین به مدینه بازگشتند.

مصادف، با دو کیسه پر از پول، خدمت امام صادق علیه السلام رسید. او که گمان می کرد برای این تجارت پرسودش مورد تشویق امام قرار خواهد گرفت به امام صادق علیه السلام عرض کرد: فدایتان شوم؛ این دو هزار دینار، تقدیم شما که یک هزار دینار آن اصل سرمایه ایست که شما به من دادید و دیگری سود تجارتی است که با این سرمایه به دست آوردم.

امام صادق علیه السلام به او فرمود: اما این مقدار سود برای این سرمایه، سودی غیر عادی و زیادی به نظر می رسد؛ بگو ببینم تو با این پول چه کردی؟

مصادف، تمام جریان مصر را برای امام صادق علیه السلام تعریف کرد. سخن او که به پایان رسید امام با دلخوری به او فرمود: سبحان الله! با هم دست به یکی کردید که کالای ضروری مسلمانان را چون کمیاب است و آنها هم نیاز دارند به دو برابر قیمت به آنها بفروشید؟!

سپس امام صادق علیه السلام فقط یکی از کیسه ها را برداشت و فرمود: این اصل سرمایه ای که به تو دادم و من هیچ نیازی به این سودی که تو اینگونه به دست آورده ای ندارم. آنگاه امام علیه السلام برای بیان حقیقت کار و تربیت همه تجار و بازرگانان خُرد و کلان، جمله ای کلیدی به مصادف فرمودند که «یَا مُصَادِفُ مُجَادَلَةُ السُّیُوفِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الْحَلَالِ»(5) ؛ مصادف! بدان که کسب حلال از جنگ تن به تن هم سخت تر است.

نکته ای در این روایت شریف: اینکه امام صادق علیه السلام، کسب روزی حلال را با جنگ تن به تنِ دو شمشیرزن، مقایسه می کند شاید علتش این باشد که ما کاری سخت‌تر و پر خطرتر از این کار نداریم؛ کاری که نتیجه‌اش یا کشته شدن با تیغ دشمن است یا پیروزی با زخم و پارگی بدن است. وقتی امام، کسب لقمه حلال را با چنین کاری مقایسه کرده و آن را به مراتب سخت‌تر از این معرفی می‌نماید این خود بهترین گواه بر این است که هیچ کاری به دشواری کسب حلال نمی رسد.

خلاصه

با تاملی در آیات و روایاتی که در باب کسب حلال و حرام رهنمودهایی مهم، ارائه می دهند؛ به این ضرورت پی می بریم که باید در منبع کسب و روش درآمد خود به دقت نظر کنیم که اگر همه، بخش و یا حتی ذره ای از آن بر اساس شرع و آیین مقدس اسلام نبود فورا در جهت رفع و اصلاح آن بکوشیم. زیرا در آن روزی که زیاد دور نیست ذره ذره آن به حساب خواهد آمد و به طور جدی مشکل ساز خواهد شد.

منبع:

تفسیر نمونه، ج‏26، ص 145

امالی صدوق (ره) مجلس10 حدیث9

بحارالأنوار، ج 63، ص314 و مانند آن در الکافی ج2 باب العفة

تحریر المواعظ العددیة، ص: 366

الکافی ج5 ص161

مطالب مرتبط:

مال حرام چیست؟