رابطه اشرف پهلوي  و عبدالحسين هژير

هژير، پسر وثوق خلوت (محمد هژير) يکي از غلام پپشخدمت هاي دربار مظفرالدين شاه بود که اگرچه پدر به مقامي مهم نرسيد، اما پسرش را تشويق کرد که خوب درس بخواند و زبان هاي روسي و فرانسه را بياموزد. هژير در سالهاي پس از شهريور 1320، به سرعت ترقي کرد و پست هاي مهم مانند وزارت کشور و وزارت دارايي را بدست آورد.....

اشاره :

 اشرف در طي سالهاي 1323 تا 1325 موفق شد علاوه بر سهيلي، چند تن از شخصيت هاي مهم کشوري و لشکري ايران را به سوي خود جلب کند. نخستين آنان، عبدالحسين هژير از سياستمداران مورد اعتماد دربار رضاشاه و محمدرضا شاه بود که دريايي از جاه طلبي و مقام دوستي را در کنار هوش و زکاوت درباري، فرصت طلبي، ارباب شناسي، و قريحه شاعري و نويسندگي، به اضافه احاطه کافي بر زبان هاي خارجي در خود گرد آورده بود. اين که بر هوش و ذکاوت درباري هژير تاکيد شد به اين دليل است که امثال هژير فقط در محيط¬هاي استبدادي که محور قدرت و تصميم گيري شخص خودکامه است امکان نشو و نما مي يابند.

هژير، پسر وثوق خلوت (محمد هژير) يکي از غلام پپشخدمت هاي دربار مظفرالدين شاه بود که اگرچه پدر به مقامي مهم نرسيد، اما پسرش را تشويق کرد که خوب درس بخواند و زبان هاي روسي و فرانسه را بياموزد. هژير در سالهاي پس از شهريور 1320، به سرعت ترقي کرد و پست هاي مهم مانند وزارت کشور و وزارت دارايي را بدست آورد. او خيلي زود به عنوان مهره اساسي دربار در هر کابينه شناخته شد و هر نخست وزيري که تشکيل کابينه مي داد، بايد پستي حساس و تراز اول براي هژير درنظر مي گرفت. بعدها هژير در محافل بالاي کشور، نخست وزير «پرمغز، کاردان و نوکر شاه» ناميده مي شد. (1) وي در نظر مردم فردي بود نوکر انگلستان که با بعضي از اعضاي سفارت انگلستان ارتباط نزديک داشت. افکار عمومي در ايران او را فردي واجد صلاحيت براي احراز مقامات حساس کشور نمي شناخت و ارتقاي مقام سريع او را بنا به اشارت دربار، و بويژه شاهدخت اشرف پهلوي تلقي مي کرد. عبدالحسين هژير غلام و چاکر اشرف پهلوي بدل گرديده بود و کليه دستورها و خواسته هاي او را به اجرا در مي آورد.

اشرف در سال 1327 موافقت شاه را با نخست وزيري عبدالحسين هژير به دست آورده بود. هژير زماني وزير دارايي و وزير دربار بود و شهرت داشت که محرم راز و متحد نزديک اشرف مي باشد. به نظر اشرف هژير بهترين و مناسب ترين فردي بود که مي توانست در آن هنگام مقام نخست وزيري را احراز کند. و برنامه مورد نظر انگليسي ها و دربار را به موقع اجرا بگذارد. هژير در مقام وزير دارايي به دو موضوع مورد علاقه دربار جامعه عمل پوشانده بود. «اولاً افزايش بودجه دربار و ثانياً تصويب کمک خرج کافي براي سازمان شاهنشاهي خدمات اجتماعي که اشرف رياست آن را برعهده داشت.» (2) به گفته خود اشرف:

 «در خرداد 1327 برادرم، عبدالحسين هژير را به نخست وزيري منصوب کرد. هژير يکي از دوستان خوب من بود و بايد بگويم که من تاحدي در انتصاب او موثر بودم. او در سمت هاي وزير دارايي و وزير دربار نيز خدمت کرده بود.»(3)

 گفته اند که شاه نسبت به قدرت روزافزون خواهرش خوشبين نبود و بيمناک بود بر آنکه اشرف گروههاي طرفدار خودش را در پست هاي حساس دولت ايران جاي مي داد، طرفداراني که بيشتر به او وفادار بودند تا به شاه. حتي شاه ظنين شده بود که اشرف و هژير در صدد کودتايي براي براندازي او هستند.

اگر فروغي در شرايطي نبود که به اين شاهدخت جوان احترام بگذارد و يا سهيلي و قوام خيلي دست او را در امور باز نمي-گذاشتند، اما با نخست وزير شدن هژير در خرداد ماه 1327 ديگر کم وبيش اهل فن و سياست مي دانستند که اشرف اکنون کل دولت را در دست دارد. هژير از دوستان صميمي اشرف به حساب مي آمد و اشرف نقش بسيار مهمي در انتصاب او به نخست وزيري داشت. بسياري از وزراي کابينه نيز از دوستان اشرف بودند و هژير در تمامي امور با اشرف مشورت مي¬نمود. هژير به اشرف کمک نمود تا سازمان شاهنشاهي خدمات اجتماعي را تاسيس کند. سازماني که بعدها عامل نفوذي اشرف در تمامي شئونات کشور شد.

هژير در آن زمان وزير دارايي بود. او توانست از درآمد عوارض گمرکي کشور و چند درصد از فروش بنزين که در آن زمان ثروتي به حساب مي آمد به سازمان اشرف اختصاص دهد. بعدها با ايجاد مجوز بليط بخت آزمايي ملي بزرگترين عامل ثروت اشرف را بدو هديه داد. اين سازمان تا آخرين ماههاي رژيم پهلوي از سازمان هاي بسيار فعال کشور بود که از علاقه شخصي اشرف به قمار و ورق بازي نشأت مي گرفت. اين سازمان بسيار مورد علاقه اشرف بود.

نفوذ اشرف در کابينه هژير به گونه اي بود که چندين نفر را بر کابينه تحميل کرد از جمله، اشرف، نوري اسفندياري، دولتمرد مورد توجه خود را به عنوان وزير امور خارجه به کابينه هژير تحميل کرد. جهانگير تفضلي مي نويسد:

«... روزي مرا والاحضرت احضار کرد وقتي به کاخ رفتم، معدل شيرازي را ديدم ... والاحضرت به معدل گفت که شما هم بايد معاون اداري هژير شويد و به من نيز گفتند که شما بايد معاون سياسي او بشويد ... من به تفصيل گفتم که انتخاب من ... نه به نفع هژير است و نه به نفع من، .. روز بعد در دفتر روزنامه بودم که کشاورز صدر از مجلس تلفن کرد و شغل مرا تبريک گفت...» (4)

اوضاع سياسي کشور در دهه 20 به گونه اي بود که هرکس مي خواست به جايي برسد مي بايست مورد تاييد اشرف قرار مي گرفت. هژير يکي از دوستان اشرف بود که از همين طريق به قدرت رسيد. اشرف همه جا از او حمايت مي نمود و سياست او را مي ستود به طوري که در پاره اي از موارد حسد سياستمداران ديگر قرار مي گرفت. نفوذ هژير در دربار موضوع ساده و پيش پا افتاده اي نبود. زيرا شخص شاه نيز به هژير اعتماد خاصي داشت. او از جانب اشرف پهلوي تاييد مي شد و به خود حق مي داد هر کاري دلش مي خواست بکند. کما اينکه يک بار در مجلس شوراي ملي چند تن از وکلا تصميم گرفتند که کابينه هژير را استيضاح کنند. اما اشرف که به وسيله يکي از دوستان خود از جريان مطلع شده بود، مهماني در منزل داد و به وکلا گفت در روش خود تجديدنظر کنيد.

 اشرف ، هژير را از هر نظر پشتيباني مي کرد و سياست او را مي ستود. بعد از سقوط کابينه هژير در تاريخ آبان ماه 1327 اشرف براي دهن کجي به مخالفان و مجلس ترتيبي داد که شاه، هژير را به مقام نيابت رئيس سازمان شاهنشاهي اجتماعي منصوب کند. و بعد از آن هم در سال 1328 هژير را به مقام وزير دربار شاهنشاهي گمارد. چون اشرف مي خواست هميشه هژير بر سر کار باشد. بنا به عقيده اشرف پست وزارت دربار، پست استراحت و تجديد قوا بود که هژير مي توانست در نخستين فرصت مناسب با پرشي کوتاه از روي آن، ديگر بار بر کرسي نخست وزيري تکيه زند.

فهرست منابع :

1- منوچهر فرمانفرماييان، از تهران تا کاراکاس؛ نفت و سياست در ايران، تهران؛ نشر تاريخ ايران، 1374، ص296.

2- حسن سعيدي، زن اژدها (زندگينامه اشرف پهلوي)، تهران: فيروزه، 1380، ص149.

3- اشرف پهلوي، من وبرادرم (خاطرات اشرف پهلوي)، با مقدمه اي از محمود طلوعي، تهران: نشر علم، 1375، ص205.

4- خسرو معتضد، اشرف در آيينه بدون زنگار، جلد دوم، چاپ دوم، تهران: نشر البرز، 1381، صص175-174.

علي جان مرادي جو

بخش تاريخ تبيان