پروين اعتصامي؛ از مرگ تا قتل!

تا کنون خوانده بوديم که پروين اعتصامي به دليل حصبه از دنيا رفته؛‌ اما اين روزها که فرضيه‌ي قتل اين شاعر معاصر مطرح شده، اين پرسش مطرح مي‌شود که آيا واقعا پروين را کشته‌اند و اين موضوع چقدر محتمل است؟

طرح بحث قتل پروين

در همايش «کارنامه‌ي صد سال شعر زنان فارسي‌سرا»، محمدرضا سنگري ـ پژوهشگر و استاد دانشگاه ـ  اين موضوع را مطرح کرد که پروين اعتصامي بر اثر ابتلا به بيماري حصبه از دنيا نرفته و دستگاه حاکم رضاشاه، اين شاعر را به قتل رسانده است.

پيرو اين بحث، نظر چند نفر از اهل ادبيات و هنر را در اين‌باره مي‌بينيم.

فکر نمي‌کنم پروين به قتل رسيده باشد

مفتون اميني ـ شاعر پيشکسوت ـ با اشاره به اين‌که اولين‌بار است که فرضيه‌اي درباره قتل پروين را مي‌شنود، گفت: به نظر من، از آن‌جا که بعد از سوم شهريور، افشاگري‌هاي زيادي انجام مي‌شد و در سال‌هاي 1320 تا 1327، فضاي بسيار آزادي حاکم بود و روزنامه‌ها همه چيز را مي‌نوشتند، اگر چنين چيزي رخ داده بود، حتما در روزنامه‌ها درباره آن مي‌نوشتند. در اين شرايط، نوشتن از پروين اعتصامي و قتل او، شجاعت چنداني نياز نداشت؛ اما هيچ‌گاه کسي به اين موضوع اشاره‌اي نکرد.

اين شاعر در ادامه افزود: از سوي ديگر، پروين با دربار درگيري نداشت. پدرش مورد لطف دربار نبود؛ اما نه به اندازه‌اي که او را بگيرند يا سين جيم کنند. اعتصام‌الملک آدم ناراضي ملايمي بود؛ اما خود پروين هرگز مطرح نبود؛ بنابراين من فکر نمي‌کنم پروين به قتل رسيده باشد.

گويا اين اتفاق رخ داده است

اما پوران درخشنده که قرار بوده فيلمي درباره‌ پروين اعتصامي بسازد، درباره فرضيه قتل پروين اعتصامي عنوان کرد: من سال‌ها پيش براي ساخت فيلمي روي اين موضوع کار کردم و به اين موضوع رسيدم که گويا اين اتفاق رخ داده است. اما واقعا نمي‌دانم که تا چه حد مي‌توان با قطعيت درباره آن حرف زد. پروين اشعار موشحي داشته که نشان مي‌دهد او سياسي و مخالف بوده است؛ اما همواره از پشت پنجره فرياد مي‌زده و نمي‌توانسته پنجره را باز کند. او آدم مبارزي بوده؛ اما نه مبارز سياسي که با همه چيز برخورد کند.

اين فيلم‌ساز افزود: پروين شرايط مبارزه را نداشته؛ چون شرايط در زمانه او مهيا نبوده است. پروين را مي‌توان مظلوم شرايط خواند. او نمي‌توانسته مخالفت رويي داشته باشد و همه چيز را در قالب استعاره بيان مي‌کرده است.

احتمال قتل پروين خيلي قوي نيست

از سوي ديگر، عباسعلي وفايي ـ رييس دانشکده‌ي ادبيات فارسي و زبان‌هاي خارجي دانشگاه علامه طباطبايي  درباره فرضيه قتل پروين، اظهار کرد: روايت قتل پروين، روايتي است که کسان ديگري نيز آن را گفته‌اند. اما چيزي که در تاريخ ادبيات ما آمده، اين است که پروين به بيماري حصبه فوت کرده است. اين تصور که پروين کشته شده، وجود دارد؛ اما قوت بر بيماري اوست. من فکر مي‌کنم دليل اين‌که مي‌گويند پروين کشته شده، به دليل روح حاکم بر شعر اوست که منتقدانه است و پيام شعري او که تمثيل‌گونه است و عليه حاکمان ناعادل است. از اين جهت، برخي گفته‌اند احتمال دارد که او را کشته باشند.

اين پژوهشگر در ادامه تأکيد کرد: دوره پروين از ما خيلي هم دور نيست که نشود درباره آن تحقيق کرد. از سوي ديگر، اگر نشانه‌اي از کشتن او بود، اسنادي از آن به دست ما مي‌رسيد؛ بنابراين احتمال قتل پروين نمي‌تواند خيلي قوي باشد.

وفايي همچنين عنوان کرد: به هرحال، بيان اين مسأله اشکال ندارد؛ اما بهتر است يا روايت نشود و يا تحقيق‌شده باشد.

او در ادامه گفت: آقاي سنگري اولين کسي نيست که اين حرف را زده، کسان ديگري نيز اين موضوع را مطرح کرده‌اند؛ اما به نظر من، اگر چنين چيزي بود، در مدارک مي‌آمد.

سندش کو؟

اما منوچهر اکبري ـ عضو هيأت علمي دانشگاه تهران ـ درباره به طرح فرضيه‌اي درباره قتل پروين اعتصامي گفت: فکر نمي‌کنم کسي براي طرح چنين ادعايي منبع و مدارک مستندي در دست داشته باشد و کسي که چنين حرفي را زده، بايد بتواند اين گفته را ثابت کند. نمي‌توان هر کس را که زير 60 سال سکته کرده، مقتول بدانيم.

او همچنين تأکيد کرد: طرح اين‌گونه مسائل جز اغتشاش ذهني فايده‌اي ندارد. ما بايد به دنبال درک و توجه به جايگاه شخصيت‌هاي ادبي در ادبيات فارسي، رسالت شعري آن‌ها، جايگاه ادبي آن‌ها و مفاهيم شعر آن‌ها باشيم؛ تا در جست‌وجو و طرح اين مسائل.

نشنيده بودم

در عين حال، فاطمه راکعي ـ شاعر و عضو هيأت علمي دانشگاه الزهرا (س) ـ با اشاره به طرح موضوع قتل پروين اعتصامي، عنوان کرد: آقاي سنگري که اين موضوع را طرح کرده، حتما در مطالعاتش به شواهدي برخورد کرده است. من در مورد پروين اعتصامي تحقيقات گسترده‌اي نداشتم و نمي‌توانم با قطعيت حرفي بزنم؛ اما تا کنون بحثي درباره قتل پروين نشنيده بودم. اما سنگري مطالعات زيادي انجام داده و حتي صداي پروين اعتصامي را که ما بسيار به دنبال آن بوديم، به دست آورده است؛ بنابراين او حتما به چيزي برخورد کرده که چنين حرفي را مي‌زند.

بعيد است

همچنين محمدرضا يوسفي، عضو هيأت علمي دانشگاه قم که در همايش «کارنامه‌ي صد سال شعر زنان فارسي سرا» حضور داشت، درباره‌ي علت مرگ پروين اعتصامي، گفت: آن چيزي که درباره مرگ پروين آمده، اين است که مي‌گويند او بيمار شده و فوت کرده است. بحث قتل او، بحث جديدي است که به نظر من، بعيد است چنين اتفاقي افتاده باشد. اگرچه شعر پروين بسيار قدرتمندانه بوده و از سوي دربار نيز چندبار به او مدال داده‌اند و او نگرفته است؛ اما از نظر من، اين‌که او را به قتل رسانده باشند، بسيار بعيد است.

يوسفي همچنين عنوان کرد: فکر مي‌کنم اگر چنين چيزي رخ داده بود، پدر پروين و يا ملک‌الشعراي بهار که از مدافعان او بود، اين موضوع را رها نمي‌کردند و به آن مي‌پرداختند. به نظر من، طرح چنين موضوعي شايد جرقه‌اي باشد براي تحقيقات بعدي که نه شاهدهاي آن زنده‌اند و نه اسناد آن باقي است؛ در نتيجه، طرح کردن اين موضوعات فايده چنداني ندارد.

فرضيه‌ي مورد اعتنايي نيست

شيرزاد طايفي، عضو هيأت علمي دانشگاه علامه طباطبايي و از کساني که در همايش «کارنامه صد سال شعر زنان فارسي‌سرا» حضور داشت، نيز در اين‌باره گفت: من بعد از شنيدن فرضيه قتل پروين اعتصامي در اين نشست، چند روزي است که در دانشکده با همکارانم درباره آن حرف مي‌زنيم.

او افزود: من از بچگي به پروين علاقه زيادي داشتم و درباره او مطالعاتي انجام داده‌ام و اين دومين‌باري بود که مي‌شنيدم پروين اعتصامي به قتل رسيده است. فکر مي‌کنم طرح اين موضوعات ناشي از حاشيه‌پردازي‌هايي است که در ايران علاقه‌ بسياري به آن وجود دارد. جوامع شرقي همواره دنبال راز و رمز هستند.

اين استاد دانشگاه با اشاره به اهميت محور علمي شخصيت‌هاي ادبي گفت: اولين و مهم‌ترين مسأله درباره شخصيت‌هاي ادبي، محور علمي آن‌هاست. من به دنبال حاشيه نيستم و اصلا اولويتي براي من ندارد. به نظر من، فرضيه قتل پروين نمي‌تواند چندان فرضيه مورد اعتنايي باشد؛ زيرا در زمانه او، يکي از بزرگ‌ترين عارضه‌ها همين بيماري حصبه بوده که جوانان بسياري به اين درد مرده‌اند. از سوي ديگر، در آن زمان، پروين احترام ويژه‌اي داشته و در آن سطح نبوده که حکومت بخواهد او را به قتل برساند.

بي‌فايده و غيرمستند

همچنين نرگس گنجي، عضو هيأت علمي دانشگاه اصفهان و از ديگر استاداني که در همايش «کارنامه صدسال شعر زنان فارسي‌سرا» حضور داشت، درباره طرح بحث قتل پروين اعتصامي، بيان کرد: من اصلا با طرح چنين مسائلي موافق نيستم. پروين در خانه خودش فوت کرده و حرفي که خانواده او زده‌اند، مستند است. برادر پروين بعد از مرگ او، چاپ آثار او را برعهده داشت و هرگز چنين حرفي نزد. به نظر من، ما بايد به اظهارات آن‌ها احترام بگذاريم. از سوي ديگر، خانواده پروين بعد از پيروزي انقلاب نيز هرگز اين موضوع را طرح نکردند؛ در حالي که ديگر هيچ‌گونه محدوديتي براي آن‌ها وجود نداشت و حتي از سوي نظام ما که حامي کساني است که در رژيم پهلوي مورد ظلم واقع شده‌اند، براي آن‌ها خوب هم بود. بستگان درجه يک پروين تنها موضوعي که مطرح کردند، اين بود که شايد نسبت به درمان به‌موقع او اقدامي نشده است؛ اما هرگز نگفتند که او به قتل رسيده است.

اين استاد دانشگاه به بي‌فايده بودن طرح چنين موضوعاتي اشاره و عنوان کرد: طرح اين مسائل درباره شخصيت‌هاي ادبي فايده‌اي ندارد و به نظر من، بي‌فايده و غيرمستند است؛ زيرا اگر مسأله‌اي بود، خانواده او مطرح مي‌کردند.

بخش ادبيات تبيان

منبع: خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)