قياس شاهنامه و گرشاسبنامه

در مضمون «نيايش پهلوان به درگاه خداوند»

بخش اول:

اين مقايسه در چهار سطح مختلف به شرح زير صورت گرفته است:

1- مقايسه در سطح آوايي (موسيقي دروني) : بررسي واج آرايي، جناس، لغات مخفف شده و رديف.

2- مقايسه در سطح لغوي : بررسي لغات جنگي - حماسي، ترکيبهاي اضافي، افعال پيشوندي و توجه به نوع گزينش لغات.

3- مقايسه در سطح نحوي : بررسي فعل، آوردن فعل در ابتداي جمله، قيد استمراري و صفت جانشين اسم.

4- مقايسه در سطح فکري : بررسي نوع صفات به کار رفته، توصيف حالات و احساسات، توضيح اعمال پيش از دعا و نيايش، شرح دعا و خواسته پهلوان.

نتيجه حاصل از مقايسه مفاهيم فوق، نشانگر پاره‌يي از ويژگيهايي است که باعث برتري شاهنامه نسبت به گرشاسبنامه است.

در آمد

هر گاه سخن از حماسه و آثار بزرگ حماسي در ايران به ميان مي آيد، نام دو اثر بزرگ از دو استاد بزرگ اهل توس با هم شنيده مي‌شود: «شاهنامه فردوسي توسي» و «گرشاسبنامه اسدي توسي». پس شکي نيست که اين دو اثر، بزرگترين و شکوهمندترين آثار حماسي در ادبيات فارسي هستند. اما به دلايلي، هميشه در طول تاريخ، شاهنامه در اذهان فارسي زبانان اثرگذارتر، محبوبتر و پذيرفته شده‌تر از گرشاسبنامه بوده است.

بر همين اساس در طي اين مقاله، يکي از مضامين آثار حماسي يعني «نيايش پهلوان به درگاه خداوند»، پيش و پس از نبرد، به طور نمونه‌وار، بررسي، مقايسه و تفسير شده است تا مشخص شود که اين نيايشها در کداميک از اين دو کتاب ارزشمند، با سبک آثار حماسي سازگارتر و در نتيجه اثربخشيِ بيشتري بر مخاطب دارند.

اين دو اثر حماسي، علاوه بر اينکه رشادتها و پهلوانيهاي نياکان ما را توصيف مي کنند، مشحون از درسهاي خداشناسي، کيهان‌شناسي و انسان‌شناسي هستند. ارتباط انسان و خدا به بهترين و ملموس‌ترين شکل در طي ابيات شاهنامه و گرشاسبنامه به تصوير کشيده شده است.

نيايش پهلوان به درگاه خدا ( پس از ديدن چيزي عجيب )

شاهنامه : نيايش سام پس از ديدن زال که سپيد موي بود؛ (فردوسي، 1386: ج1؛ 165)

58) سوي آسمان سر برآورد راست / ابا کردگار او به پيگار خاست

59) که :«اي برتر از کژّي و کاستي / بهي زان فزايد که تو خواستي

60) اگر من گناهي گران کرده ام / وُ گر کيش آهرمن آورده ام

61) به پوزش مگر کردگار جهان / به من بر ببخشايد اندر نهان

62) بپيچد همي تيره جانم ز شرم  /  بجوشد همي در دلم خون گرم

63) ازين بچّه چون بچّه اهرمن  /  سيه پيکر و موي سر چون سمن،

64) چو آيند و پرسند گردنکشان /  چه گويم ازين بچّه بدنشان؟

65) چه گويم که اين بچّه ديو چيست ؟/  پلنگ دورنگست گر بربريست ؟

66) ازين ننگ بگذارم ايران زمين/  نخوانم برين بوم و بر آفرين

گرشاسبنامه : نيايش گرشاسب پس از ديدن سيمرغ و جايگاهش؛ (اسدي، 1382: 153)

33) سپهبد فرو ماند خيره به جاي  / همي گفت :«اي پاک و برتر خداي

34) به هر کار بينا و دانا تويي /  به هر آفرينش توانا تويي

35) تو سازيدي اين هفت چرخ روان / ستاره معلق ، زمين در ميان

36) جهان را گهر مايه کردي چهار/ و زيشان تن جانور صد هزار

37) به هر پيکري نو برآري همي  /     برآنسان که خواهي نگاري همي

38) کني هر چه خواهي و کس راه راست/ جز از تو نداند که چونان چراست

39) به کار اندرت رنج و همباز نيست  /  سخنهات را حرف و آواز نيست

40) ز مرده تنِ زنده آري فراز  /   پديد آوري مرده از زنده باز

41) تو داني يکي قطره آب آفريد / که باشد درو هر دو گيتي پديد

42) ز خاک آن هنر هم تو پيدا کني / کز آن، جان گويا و بينا کني

43) گُمست آنکه سوي تواش راه نيست / به دل کور، هر کز تو آگاه نيست

44) بر اينسان به پرواز پرّّنده کوه  /  تو کردي ، کزو خشک و تر را ستوه

مقايسه:

مقايسه در سطح آوايي ( موسيقي دروني )

شاهنامه :(9 بيت )

بديع لفظي : واج آرايي : بيت 58 : حرف « سين » (غير رزمي و غير حماسي است)

                               ابيات 59 و 65 : حرف « ي »

                               بيت 61 : حرف « ب »

                               ابيات 63 و64 و66 : حرف « نون »

                جناس : بيت 58 : جناس مضارع : راست – خاست

                          بيت 59 : جناس مضارع : کاستي - خواستي   

                          بيت 61 : جناس مضارع : جهان – نهان

                          بيت 62 : جناس مضارع : شرم – گرم

تخفيف لغات : فزايد ( افزايد ) – اهرمن ( اهريمن ) .

رديف : ندارد .

گرشاسبنامه :( 12 بيت )

بديع لفظي : واج آرايي : ابيات 33 و 35 : حرف « ي »

                               ابيات 34 و 42 : حرف « الف »

                               ابيات 36 و 37 و 39 و 44 : حرف « ر »

بيت 40 :حروف « ر » و « ز »

بيت 41 : حروف « دال » و « ي »

               جناس : بيت 38 : جناس زايد : راست – چراست

                         بيت 40 : جناس زايد : آري – آوري

تخفيف لغات : سخنهات ( سخنهايت ) – کز ( که از )

رديف : بيت 34 : دانا تويي – توانا تويي .

          بيت 37 : برآري همي – نگاري همي .

          بيت 39 : همباز نيست – آواز نيست .

          بيت 42 : پيدا کني – بينا کني .

          بيت 43 : راه نيست – آگاه نيست .

تعداد ابياتي که علاوه بر قافيه، رديف هم دارند، در گرشاسبنامه بيشتر است. رديف اگر چه باعث افزايش موسيقي کلام مي‌شود اما از سوي ديگر، کلام را محدود کرده و به محتواي حماسيِ آن آسيب مي‌زند.    

2- مقايسه در سطح لغوي

شاهنامه :

لغات جنگي – حماسي : پيگار – پلنگ .

ترکيبهاي اضافي : گناهي گران – کيش آهرمن – کردگار جهان – تيره جان – خون گرم – بچّه اهرمن – موي سر – بچّه بد نشان – بچّه ديو – پلنگ دورنگ .

افعال پيشوندي : برآورد .

نوع گزينش لغات : واژه « سمن » تناسب چنداني با حماسه ندارد ؛ زيرا واژه‌يي بزمي – غنايي است .

گرشاسبنامه :

لغات جنگي – حماسي : سپهبد .

ترکيبهاي اضافي : برتر خداي – هفت چرخ روان – تن جانور – راه راست – تن زنده – جان گويا – پرّنده کوه .

افعال پيشوندي : فرو ماند – برآري – فراز آري .

نوع گزينش لغات : لغات با محتوا هماهنگ‌اند .

نتيجه : تعداد ترکيبهاي اضافي در شاهنامه بيشتر است که باعث افزايش تصويرسازي شده و به مخاطب کمک مي کند که هم نوزاد را بهتر تجسم کند و هم حالت خشم و نااميديِ سام را بهتر درک کند .

تعداد افعال پيشوندي در گرشاسبنامه بيشتر است که باعث تقويت فضاي حماسي داستان مي شود. و در ضمن ، در گرشاسبنامه واژه‌يي که به فضاي حماسي آسيب بزند ديده نمي شود .

ادامه دارد ...

مجله ي ادبي پياده رو- نازنين رجبي