نقاط ضعف مستند «ظهور بسيار نزديک است!» (2)

براي ارائه نقدي منصفانه بر مستند «ظهور بسيار نزديک است», پيش از هر چيز به نقاط قوت اين برنامه پرداختيم و به  پنج نکته اشاره کرديم. حال نوبت به ارائه نقاط ضعف و کاستي هاي اين برنامه مي رسد که سعي بر آن داريم تا اين بخش را نيز با «بررسي دقيق و انديشمندانه» ارائه دهيم.

"مستند ظهور" در ترازوي نقد(1)

براي ارائه نقدي منصفانه بر مستند «ظهور بسيار نزديک است», پيش از هر چيز به نقاط قوت اين برنامه پرداختيم و به  پنج نکته اشاره کرديم. حال نوبت به ارائه نقاط ضعف و کاستي هاي اين برنامه مي رسد که سعي بر آن داريم تا اين بخش را نيز با «بررسي دقيق و انديشمندانه» ارائه دهيم.

بخش دوم: نقاط ضعف برنامه

کنکاش در محتواي اين برنامه نشان مي دهد که کاستي هاي آن را مي توان در دو قست «نقد بنيادي» و «نقد علمي» مطرح نمود. چرا که برخي از کاستي ها که ريشه اي و اساسي است، در بخش «نقد بنيادي» مطرح خواهد شد و برخي ديگر از کاستي ها که به محتواي علمي برنامه برمي گردد در بخش «نقد علمي» بررسي خواهد گرديد.

الف ـ نقد بنيادي

همانطور که گفته شد در اين قسمت به بررسي «کاستي هاي ريشه اي و اساسي» اين برنامه مي پردازيم. اين کاستي ها عبارتند از:

1ـ نداشتن تخصص لازم در موضوع بحث

همه ما بايد بياموزيم که تنها در حيطه اي که صلاحيت علمي آن را داريم، سخن بگوييم و اظهار نظر کنيم. ورود به عرصه اي که مباني آن را نمي دانيم و مقدمات آن را نياموخته ايم، هم از لحاظ عقلي شايسته نيست و هم از لحاظ ديني نکوهيده است. از امير مومنان علي عليه السلام نقل شده که مي فرمايد:

إيّاكَ و الكلامَ فيما لا تَعرِفُ طَريقَتَهُ و لا تَعلَمُ حَقيقَتَهُ؛ فإنّ قَولَكَ يَدُلُّ على عَقلِكَ و عِبارَتَكَ تُنْبئُ عَن مَعرِفَتِكَ. (آمدي, پيشين, ص 210, ح4060)؛ زنهار از سخن گفتن درباره آنچه كه راهش را نمى شناسى و حقيقتش را نمى دانى؛ زيرا سخن تو نشانگر خرد توست و بيان تو از شناخت تو خبر مى دهد.

گويا مقصود از «طريقت» و «حقيقت» دانش که در اين روايت بدان اشاره شده, همان تخصص و آگاهي نسبت به راه و رسم آن علم و نحوه ورود و خروج در آن دانش است.

نگاهي اجمالي به نکات علمي مطرح شده در اين مستند، نشانگر آن است که سازندگان آن از تخصص لازم در اين زمينه برخوردار نبوده اند. چرا که ايرادات علمي اين برنامه به قدري اساسي و ريشه اي است که هيچ گاه خبره اين فن اين چنين به دام چنين اشتباهاتي نخواهد افتاد. «استفاده از منابع غير معتبر يا مشکوک»، «خلط موضوع برخي از روايات با يکديگر» و همچنين «ارائه ترجمه هاي نادرست» (که به آنها در بخش نقد علمي اشاره خواهد شد) نمونه هايي است که مي تواند نشان دهنده خبره نبودن سازندگان اين فيلم، در موضوع سخن باشد.

شايد بتوان گفت که عمده ايراد اين برنامه ورود غير متخصصانه سازندگان آن است. اما جالب اينجا است که گروه سازنده اين فيلم با اينکه ادعايي بر خبره بودن در مسايل ديني ندارند اما گويا ورود در اين مساله را حق مسلم خود مي دانند و هيچ عيبي در چنين کاري نمي بينند که اين نشان از غفلت آنان از اين قاعده عقلي و شرعي است.

همانگونه که لازمه سخن گفتن در مورد مسايل پزشکي، روانشناسي، معماري و يا اقتصاد، داشتن تخصص در آن زمينه است، سخن گفتن در زمينه هاي ديني نيز تخصص ويژه خود را مي طلبد. البته بايد توجه داشت که ورود غير متخصصانه در زمينه هاي علوم ديني بسيار خطرناک تر از ورودي اين چنين در ديگر عرصه ها است. چرا که مسايل مربوط به دين، هم با دنياي انسان و هم با آخرت او در ارتباط است و ورودي اين چنين نابخردانه، هم دنيا و هم آخرت انسان را بر باد خواهد داد.

اما از اين خطرناک تر اين است که نتيجه برداشت غير متخصصانه خود را در اختيار عموم مردم قرار دهيم و افکار بسياري از آنان را آن هم به نام برداشت از روايات ديني، به کج راهه بکشانيم. امام باقر عليه السلام مي فرمايد:

مَن أفتَى الناسَ بغيرِ عِلمٍ و لا هُدىً، لَعَنَتهُ ملائكةُ الرَّحمَةِ و ملائكةُ العذابِ و لَحِقَهُ وِزرُ مَن عَمِلَ بِفُتياهُ (الكافي، ج 1، ص 42)؛ هر كس بدون علم و هدايت به مردم فتوا دهد، فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب بر او لعنت فرستند و گناه آن كه به فتواى او عمل كند دامنگيرش شود.

نتيجه اينکه بر فرض لزوم پرداختن به چنين موضوعاتي، براي ارائه محتواي علمي آن بايد از خبرگان علوم اسلامي به ويژه کارشناسان عرصه حديث استفاده مي شد که متاسفانه در اين مستند چنين اتفاقي نيفتاده است.

2ـ اظهار نظرهاي غير کارشناسانه

اگرچه معمولا ورود غير متخصصانه در هر علمي، به اظهار نظرهاي غير کارشناسانه مي انجامد، اما خطر آن را بايد جداگانه مورد بررسي قرار داد. چرا که ممکن است يک متخصص نيز در زمينه اي که تخصص دارد، بدون کنکاشي جدّي و متبحرانه اظهار نظري غير کارشناسانه ارائه دهد.

جداي از ورود غير متخصصانه سازندگان اين برنامه، اظهار نظرهاي سطحي و غير کارشناسانه آنها نيز جاي بسي تامل دارد که البته در بخش نقد علمي به برخي از آنها خواهيم پرداخت. «ارائه مستندات بي پايه»، «برداشت هاي سليقه اي از روايات» و «تطبيق هايي که کاملا با ديگر روايات در تعارض است» نشان دهنده اين نکته مي باشد که بسياري از اظهار نظرهاي اين برنامه سطحي است و در برخي از موارد کاملا اشتباه و در آميخته با خطاهاي فراوان است.

امير مومنان علي عليه السلام از قول پيامبر چنين مي فرمايد:

فَلا تَسْتَعْمِلِ الرَّأْيَ فِيمَا لا يُدْرِكُ قَعْرَهُ الْبَصَرُ وَ لا تَتَغَلْغَلُ إِلَيْهِ الْفِكَرُ (نهج البلاغة, خطبه 87, ص 120)؛ در آنچه بينش به ژرفايش راه نمي برد و انديشه به آن دسترس ندارد، رأى خود را به كار نگيريد.

بنابراين حضرت, نظر دادن و سخن گفتن را به جايي محدود مي‌کند که انسان در آن موضوع و دانش, ژرف انديشيده و به کنه آن دستيابي داشته باشد.

البته جاي تحسين دارد که گروه سازنده در بيانيه اي که در تاريخ 22 فروردين 90 ارائه داده، به بخشي از اين کاستي ها اذعان داشته است. در بند 4 اين بيانيه آمده است:

«ما ضمن استقبال از نقد منصفانه، برخي از انتقادات نسبت به اين فيلم را وارد دانسته و مي پذيريم که مي بايد قبل از انتشار مستند، از نظرات برخي از محققين و بزرگان بيشتر استفاده مي کرديم. ذکر برخي از روايات ضعيف السند (هر چند بخش قابل توجهي از روايات فيلم قوي السند مي باشد)، بيان برخي شواهد غير برهاني به عنوان دليل، کم رنگ بودن احتمال بعضي از تعيين مصداق ها از اموري هستند که از جانب منتقدان دلسوز مطرح شده و درست به نظر مي رسد.»

اما با اين حال بايد توجه داشت که اظهار نظرهاي غير کارشناسانه آنها، آن هم درباره موضوعي به اين پراهميتي، به هيچ عنوان قابل چشم پوشي نيست. چرا که مسلما فيلمي با تيراژي اين چنين گسترده به دست بسياري از مردم رسيده و افکار فراواني را به خود معطوف داشته و تاثيرات نامطلوبي را به بار آورده است. امام كاظم عليه السلام مي فرمايد:

مَن تَكَلَّفَ ما ليسَ مِن عِلمِهِ ضَيَّعَ عَمَلَهُ و خابَ أمَلُهُ (بحارالانوار, ج 1, ص 218)؛ کسى كه خودش را در آنچه در حيطه علم او نيست به زحمت اندازد، كارش را تباه كرده و آرزويش به جايى نرسد.

بنابراين فعاليتي که عمق محتوا نداشته باشد و از غناي علمي برخوردار نباشد، سرانجامي شايسته نخواهد داشت و انسان را به هدف نهايي نخواهد رساند.

ادامه دارد ....

سيدمصطفي بهشتي

بخش مهدويت تبيان