ادبيات ماتم و ماليخوليا

امير احمدي آريان نويسنده، مترجم و منتقد درباره ماليخوليا در ادبيات گفت:
شخصيت‌هاي ماليخوليايي هيچ وقت محور و قهرمان متون ادبي نبودند. انسان ماليخوليايي يا شخصيت فرد محور و يا شخصيت منفي قصه بود. بعد از عصر روشنگري دوره ادبيات رمانتيک اين شخصيت‌ها تبديل به قهرمان‌ داستان‌ها شدند. به نظر مي‌رسد علت اين امر ضربه‌اي باشد که روشنفکري در دنياي غرب به دين‌باوري زد.

انساني که نظم امور را به يک قدرت بالايي مي‌سپرد، بعد از عصر روشنگري در يک دنياي بي‌خدا گرفتار شد و فقط مي‌توانست به عقل خود متکي باشد. کم کم اين موضوع پاي خود را در ادبيات باز کرد و شخصيت‌هاي ماليخوليايي وارد ادبيات داستاني شدند. دو شخصيت مهم در ادبيات متکي به شخصيت‌هاي ماليخوليايي وجود دارد. يکي از اين کاراکترها هملت است که ماليخوليا به شکل افراطي و اغراق‌شده‌اي در او وجود دارد.

دومين شخصيت در اين زمينه، ورتر قهرمان رمان "ورتر جوان" نوشته گوته است که هنوز شأنش در ادبيات رمانتيک محفوظ است. مهم‌ترين کسي که ماليخوليا را به عنوان يک مفهوم تعريف کرد، فرويد بود. مقاله " ماتم و ماليخوليا" از فرويد، مرجع ما براي بررسي ماليخوليا در ادبيات است.

ماتم و ماليخواليا، محصول از دست رفتن هستند

هم ماتم و هم ماليخوليا محصول از دست رفتن هستند. اين از دست رفتن مي‌تواند از دست رفتن هر چيزي چون معشوق، سرزمين پدري يا هرچيز ديگري باشد. حس اندوه، غم و ناراحتي ناشي از فقدان، بي‌علاقگي سوژه به واقعيت و برخورد سوژه با خودش به خاطر اتفاقي است که افتاده و محصول آن از دست رفتگي است. بعد از اين خسران، يک درگيري بين سوژه و واقعيت رخ مي‌دهد. وضعيتي که سوژه نمي‌تواند فقدان را حذف کند، به تعبير فرويد ماليخولياست.

تحقير نفس در انسان‌هاي ماليخوليايي مشهود است و زخم‌هايشان را به مشکلاتشان ارجاع مي‌دهند. البته اين موضوع به اين دليل نيست که خود را ضعيف مي‌دانند، بلکه آن "ابجه" از دست رفته را دروني مي‌دانند. ادبيات نيمه دوم قرن بيستم جهان را مي‌توان ادبيات استوار بر ماتم يا ماليخوليا دانست. نسبتي که اين‌ انواع ادبي را تعريف مي‌کند، اتفاق از دست رفتن و خسران واقعيت است.

رابطه زبان با واقعيت، يک قرارداد صرف است و هيچ رابطه فيزيکي بين اين دو وجود ندارد. بنابراين در چنين وضعي که فاصله زبان با واقعيت برنگشتني است، رئاليست به معني قرن نوزدهمي‌اش معني ندارد. در کارهاي بالزاک و ديکنز دغدغه دروني و ترديد در به‌کار گيري زبان ديده نمي‌شود، اما بعد از اين که زبان‌شناسي نشان مي‌دهد که ارتباط زبان و واقعيت به شکل قرن نوزدهمي‌اش غيرممکن و کذب است، زبان واقعيت و جهان بيروني را از دست مي‌دهد و دچار يک خسران مي‌شود. در مواجهه با اين خسران است که دو نوع ادبي ماتم و ماليخوليا پديد مي‌آيد.

ادبيات ماتم متکي بر فراموشي واقعيت است

ادبيات ماتم، استوار بر فراموشي واقعيت و اتکاي صرف بر حوادثي است که درون متن و زبان اتفاق مي‌افتد. در اين نوع ادبي، عزاداري کامل و جامع انجام مي‌شود. نويسنده واقعيت را کاملا فراموش مي‌کند و به آغوش زبان مي‌رود. نماينده اين نوع ادبي، ريچارد براتيگان است که مهم‌ترين اثرش در اين زمينه " صيد قزل‌آلا در آمريکا" است. قانون اين رمان تصادف است و شرايط ماليخوليايي که در آثار جان بارت ديده مي‌شود، اصلا در اين کتاب وجود ندارد.

پي نوشت:
* امير احمدي آريان در سال 1358 در شيراز متولد شد. تا به حال کتاب‌هاي «تکه‌هاي جنايت»، «کتاب اوهام»، «لويي آلتوسر»، «نگاه خيره‌ي منتقد»، «چرخ‌دنده‌ها» و... را تاليف و ترجمه کرده است.
احمدي آريان در زمينه‌ي فعاليت‌هاي مطبوعاتي با مجلات و روزنامه‌هاي بيدار، کارنامه، ارغنون، زيباشناخت، شهروند امروز، مهرنامه، شرق، هم‌ميهن، اعتماد، اعتماد ملي، همشهري و... همکاري داشته است.