ادامه عوامل مؤثر بر اجابت دعا

لطفا قسمت اول ؛دوم  را اينجا بخوانيد

 شروع دعا با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم

اما بحث ما در باب اموري بود که در تأثيرگذاري دعا دخالت دارد. به اين معنا که اقتضا را تشديد مي‏کند، يا به فعليت مي‏رساند، يا تسريع در اجابت مي‏کند. در بين اين‏ عوامل، نماز و روزه و وضو و استقبال قبله و... بود كه من آن‏ها را در جلسات گذشته عرض کردم. ما در بعضي از روايات داريم که هر وقت خواستي دعا کني و از خدا تقاضايي داشته باشي، كلامت را با نام او آغاز كن. روايت دارد: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ): لَا يُرَدُّ دُعَاءٌ أَوَّلُهُ  بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»؛[5] يعني دعايي که بنده اولش را با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» شروع کند، ردشدني نيست.

1- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ؛ سبب قاطعيت در دعا

در اينجا من فقط اشاره مي‏کنم که يک مطلب مشترك در تمام اين اموري که سابقاً گفتيم هست و آن اين است كه با انجام اين كار و رعايت اين ادب، انسان به معبودش توجه پيدا مي‏کند. خصوصاً دو صفتي که در اين عبارت شريف هست و به کار گرفته شده -رحمان و رحيم- خودش داراي خصوصيتي است. گفتن اين جمله، آن چيزي را که در دعا رکن است که عبارت از توجه تام به خالق و انقطاع از غير معبود است، زنده مي‏كند. اشاره به «لَا مُؤثّرَ فِي الوُجُودِ إلّا الله» است. اين حقيقت را در انسان زنده مي‏کند. لذا موجب قاطعيت در دعا مي‏شود. يعني با گفتن اين نام خداوند و توجه پيدا كردن به اينكه او رحمان و رحيم است، انسان قاطعانه از او تقاضا مي‏كند. يک نوع قاطعيت مي‏آورد که انسان از خدا با قاطعيت مي‏خواهد و درخواست مي‌کند.[6]

2- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ؛نزديك‏ترين نام به اسم اعظم

نکته ديگري که در خصوص «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» هست، اين است كه در ميان نام‏هاي مقدس خدا، بالاترين نامي که نزديك به اسم اعظم است، همين «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» است.[7] ما در روايات داريم كه نزديک‏ترين چيز به اسم اعظم، «بسم الله» است.

در روايتي از پيغمبر اکرم(صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم) آمده است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أقْرَبُ إلَى الإسْمِ الأعْظَمِ مِنْ سَوَادِ العَيْنِ إلَى بَيَاضِهَا»؛[8] حضرت مي‏فرمايد، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» به اسم اعظم خدا از سياهي چشم به سپيدي آن نزديک‏تر است. در يک روايت ديگر هست كه از پيغمبر اکرم(صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم) درباره «بسم الله» سؤال کردند؛ «سُئِلَ عَن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»، حضرت جواب دادند: «اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ الْأَكْبَرِ وَ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اسْمِ اللَّهِ الْأَكْبَرِ إِلَّا كَمَا بَيْنَ سَوَادِ الْعَيْنِ وَ بَيَاضِهَا مِنَ الْقُرْبِ».[9] يعني اسمي از اسامي خداوند بزرگ است و فاصله بين آن و اسم اعظم، به اندازه فاصله ميان سياهي و سپيدي چشم است. اين همان مفاد روايت قبلي بود.

3- «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» همان اسم اعظم است

در روايتي از امام صادق (عليه السلام) است که حضرت مي‏فرمايد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اسْمُ اللَّهِ الْأَكْبَرُ أَوْ قَالَ الْأَعْظَم‏».[10] ديگر با اين روايت، بايد گفت كه «بسم الله الرحمن الرحيم» خودِ اسم اعظم است. دعا را با اسم اعظم خدا شروع کن! اين معناي اين چند روايت است. اينکه در آن روايت داشت که فرمود، دعايي که با «بسم الله» شروع شود رد نمي‏شود، براي همين است. فرض کنيد كسي كه مي‏خواهد دعا كند، وضو گرفت، نمازش را خواند، بعد از نماز حالا همان آدابي که دارد، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» بگويد و بعد تقاضايش را از خدا مطرح کند و آنچه که مي‌خواهد را از او بخواهد، چنين کسي دعايش رد نخواهد شد.

در آن روايت كه فرمود: دعايي كه با اين نام آغاز شود، بدون پاسخ نخواهد بود؛ جهتش همين است. گويا عبد با نام برتر خدا، با او مواجهه مي‏کند و از او تقاضا مي‏کند. چون اينجا نام مقدس خداوند مطرح است، دعا رد نمي‏شود.[11] لذا يکي از آداب اين است که کسي که مي‌خواهد دعا کند، اوّل اسمُ‌اللهِ‌الأعظم را ببرد. روايت آن را خواندم براي اين که اين را مطرح کنم. «بسم الله» نام خدا است و روايت، از آن تعبير به اسمُ‌اللهِ‌الأكبر مي‏کند.[12]

تأثير رعايت اين آداب در دعا

در اين رواياتي كه مطرح شد، بحث نماز، وضو، رو به قبله نشستن و چيزهايي از اين قبيل بود. رعايت اين آداب کمال تأثير را در دعا دارد. به اين روابطي كه ميان اين «شرايط و آداب» و «حقيقت و ركن دعا» هست، دقت کنيد! همه اين‌ها يا در اقتضاي دعا شدت ايجاد مي‏كند، يا در فعليت آن مؤثر است و يا در تسريع آن.آآ تعبير به «لايُردّ» -رد نمي‏شود- که در روايت بود، يعني اگر اقتضاي دعاي تو کم است و دعايت «کال» است، اين كار، آن اقتضا را تکميل مي‏کند و او را مي­رساند؛ اگر دعاي تو به فعليت نرسيده و «خام» است، آن را به فعليت مي‌رساند و مي‏پزد؛ اگر هم روي روال عادي بخواهد بيايد، چه بسا بطيئ شود و تو براي به دست آوردنش بايد در صف بايستي، رعايت اين آداب موجب مي‌شود که خدا حاجتت را خارج از نوبت به تو مي‏دهد و تسريع در اجابت مي‏شود.

کار نيکان را قياس از خود مگير!

البته من اين را صريح به شما بگويم كه ما چون از اولياي خدا نيستيم، وضع ما اين‌طور است. يک وقت اشتباه نکنيد![13] بحث اولياي خدا همان روايتي بود که قبلاً خواندم. اولياء خدا چون رابطه‏شان با خدا، رابطه عاشق و معشوقي است، و روي محبت است، محبوب –خدا- هم که دست‌بردار نيست و دلش مي‏خواهد بارها صداي مُحِبّ خود را بشنود، لذا حاجت آن‌ها را زود نمي‏دهد. اگر بنا شود كه اجابت دعاي آن‌ها بروز و ظهور سريع داشته باشد، ديگر اين صداي «يا الله» شنيده نمي‏شود. آن بحث جدا است. کار نيکان را قياس از خود مگير! يک وقت اشتباه نکنيد! اين‏ها را با هم خَلط نکنيد. اين‏ها هر کدام مباحثي است كه جاي خودش، كاملاً درست و حساب شده است.

- چهار مرتبه «الحَمْدُ للهِ رَبِّ العَالَمينَ» گفتن

ما در روايتي از پيغمبر اکرم(صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم) داريم که حضرت فرمود: «مَنْ قَالَ الحَمْدُ للهِ رَبِّ العَالَمينَ أرْبَعَ مَرَّاتٍ قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلِّ سَلْ تُعْطَهُ»؛[14] يعني هركه چهار مرتبه بگويد «الحمد لله رب العاالمين» خدا به او مي‏گويد بخواه، تا به تو عطا شود! با اين روايت در باب آداب دعا يك دري باز مي­شود که ما بحث‏هاي مفصلي در اينجا داريم؛ يک بحث در باب اينکه در باب دعا، چه صفاتي از صفاتِ الله‌تعالي را انسان مطرح کند.

تكرار مُعيّن اذكار و اوراد

يک بحث ديگر، بحث رقم و عدد اذكار است. در اين روايت اين‌طور داشت که اگر «چهار بار» بگويد «الحمد لله» و بعد از خدا بخواهد، خدا به او مي‏دهد. گاهي ما مي‏بينيم در باب ادعيه وارد شده كه انسان، مثلاً اگر ده مرتبه «يا الله‌« بگويد، جواب مثبت خواهد داشت. يعني رقم دَه (10) را ذكر مي‏كنند. يا مثلاً گفته مي‌شود هفت مرتبه بگويد «يا أرحم الراحمين». اين چيزهايي که شنيديد را من مطرح مي‏کنم که به ذهن شما نزديک باشد. در اينجا مثلاً چهار مرتبه دارد، كه «الحمد لله رب العالمين» بگويد. اين رقم‏ها مطرح مي‏شود.

تكرار نامُعيّن اذكار و اوراد

در بعضي ادعيه هست كه رقم ندارد. حتي در دعاهاي مأثور هم اين هست و آن‏هايي که اهل دعا هستند، برخورد کرده‏اند. هر دو مورد مطرح است. هم ذكر رقمي مطرح است و هم بي‏رقم. مثلاً در بعضي جاها مي‏گويد: وقتي اين دعا تمام شد، ده مرتبه بگو «يا الله»، يا هفت مرتبه بگو کذا. هر کدام از اين‏ها رقم‏هاي خاص خودش را مطرح مي‏کند. در يک جاهايي هست که تکرار را مي‏آورد، اما رقم نمي‏گذارد و سقف برايش تعيين نمي‏كند. مثلاً مي‏گويد تا نَفَس داري، بگو «يا رب! يا رب!...»

رابطه مستقيم «اعمال، اذكار، اوقات و اماكن» با «نتيجه دعا»

تمام اين‏ها حساب‌شده است و رابطه مستقيم دارد با همين حرف‏هايي که من زدم. چه تأثير در مقتضي دعا، چه در به فعليت رساندنش، چه تسريع در اجابت، يعني بروز و ظهور اثر دعا. اين‏ها دقيقاً مؤثر است. بنابر اين يک سنخ مسائل در باب دعا هست كه در روايات به آن اشاره شده است. شما اگر بحث دعا را بخواهيد به طور کلي مطرح کنيد، بايد بگوييد که در هر دعايي که معقول و مشروع است، مقتضي اجابت هست؛ حالا اگر اين دعا در روابط گوناگون قرار بگيرد، چه از نظر عمل ـ‌به اين معنا که ما پيش از دعا عملي را انجام دهيم يا ذکري بگوييم‌ـ و چه از نظر زمان و مكان، اين‏ها همه بر دعا اثر مي‏گذارند.

بنابر اين دعا خودش کارآيي دارد، اما اين امور كه از آن به «شرايط و آداب دعا» تعبير مي‏كنيم، كارآيي دعا را تقويت مي‏كند. در مورد دعاهاي غير مأثور و حتي دعا‏هايي که نسبت به زمان‏ها، مکان‏ها و موقعيت‏هاي خاص مطرح مي‏شود، همين مسائل مطرح است. چند جلسه قبل گفتم كه بحثم كلّي است و مي‏خواهم كلّيِ بحث دعا را مطرح كنم. اين مطالبي كه شما در معارفمان مي‏بينيد، بي‏حساب نيست؛ كاملاً حساب شده است. يعني اين‏ها بر دعا اثر مي‏گذارند. در روابط گوناگون اين‏ها اثر خودشان را دارند.

خصوصيت دعا در ماه مبارك رمضان

اينکه در بين زمان‌هاي مؤثر بر دعا ماه مبارک رمضان را مطرح مي­کنند، جهت خاصّ خودش را دارد. باز در بين ليالي ماه مبارک رمضان، شب قدر را پيش مي‏کشند؛ يعني آن شب داراي خصوصيتي ويژه است و اثر خاصّ دارد. اگر انسان مراقبت نسبت به اين امور داشته باشد، دعايش رد نمي‏شود. تعبير «لايُرَدّ» ـ‌كه در روايت بود‌ـ به اين معنا است که توجه به اين لحظات خاصّ، مُقتَضَياتي که در آن دعاها هست را تشديد مي‏کند و به فعليت مي‏رساند و بعد هم بروز و ظهورش را سرعت مي‏بخشد و در دعا تأثير مي‏کند. واقعاً تأثير مي­گذارد. تازه همه اين‏ها را كه گفتم، راجع به اعمال و اذكار و براي قبل از دعا بود.

مراقب باش مغبون نشوي!

اينكه در ماه مبارک رمضان، راجع به قرائت قرآن سفارش مي‏شود و روايت هم خيلي صريح بود كه هر يک آيه­اش معادل يک ختم قرآن در اوقات ديگر است. در رابطه با دعا هم از ائمه (عليهم‌السلام) هست كه دعا در اين ماه مستجاب است. «مستجاب است» يعني اين زمان خاص، روي دعاي تو اثر مي‏گذارد. سحرش باشد، شب جمعه­اش باشد، ليلة القدرش باشد، اين‏ها همه و همه مؤثر هستند. اين را بدانيد که خسارت از دست دادن اين موقعيت‏ها، براي من و شما کوچک نيست. اين را بدان که اگر اين فرصت را رهايش کردي، يک سال مغبوني. خيلي صريح بگويم؛ يازده ماه ديگر ـ‌اگر زنده ماندي و موفق شدي‌ـ اين فرصت مجدّداً دست خواهد داد. اين ادعيه‏اي که وارد شده است را در اين اوقات از دست ندهيد.

- استجابت دعا بر سر مزار پدر و مادر

اموري که به عنوان آداب و شرايط براي دعا شمرده مي‏شود، خيلي زياد است و من نمي‏خواهم همه آن امور را برشمُرم؛ مثلاً موقع وضو گرفتن و موقع اذان، دعا مستجاب است. اين‏ها چيزهاي عمومي است. در اين مواقع اگر دعا كنيد، دعا بُردش بيشتر مي‏شود. اما يکي از موقعيت‏هايي که براي اجابت دعا آورده‏اند، اين است كه انسان وقتي بر سر مزار اهل قبور رفت دعا كند. آن کسي که پدر و مادرش را از دست داده‏ است، وقتي بر سر مزارشان رفت اگر آنجا دعا کند، دعا آنجا مستجاب مي‏شود.

اين ربطي به مسجد الحرام و اعتاب مقدسه ندارد. نه خانه خدا است، نه مسجد است؛ هيچ کدام اين‏ها نيست. در اين مسأله يك نكته ديگر نهفته است و آن همان وجه مشترکي است که من در اين مباحث مطرح کردم. وقتي كه به زيارت اهل قبور رفتي، به ياد مرگ مي‏افتي و مي‏فهمي كه تو هم يک روز بايد زير اين خاک‏ها بروي. آن‌وقت مي‏فهمي که در نهايت سر و کارت با خدا است. [15]

ما در روايات داريم كه يکي از جاهايي که دعا مستجاب است، آنجايي است که به زيارت اهل قبور و پدر و مادرت مي‏روي. حالا انسان‏هاي ديگر را تو نديدي، ولي پدر و مادر خودت را که ديدي؛ ديدي که بعد از چند سال زندگي راهشان به اينجا رسيد. ديدي چه شد؟! بدان که تو هم مي­ميري! آن‌وقت به ياد مرگ و قيامت مي‏افتي و در آنجا متوجه خدا مي‏شوي و صدايت بلند مي‏شود كه «اي خدا، مرا ببخش!».

- اولين ادب دعا، رفع موانع به وسيله استغفار

براي دعا اول بايد رفع موانع کني تا دعايت مستجاب شود. استغفار، اوّلين مرحله از آداب دعا است. خيلي اين مسأله دقيق، ظريف، منظم و طبق آداب دعا است که اوّل با استغفار رفع موانع كن؛ گناهانت که رفت و حجاب‏ها كه از سر راهت برداشته شد، آن وقت تقاضا کن. تمام اين‏ها حساب‌شده بود که در بحث دعا آمده و مطرح شده است. مي‏خواستم اين را بگويم كه اين‏ها بي‏حساب نيست. ما معتقديم و دو سه جلسه است که اين را عرض مي‏کنم که اين اصلاً جاي شبهه ندارد.

توسل به انسان كامل، اكسير اعظم است.

البته مسأله ارتباط با انسان برتر و از او مدد جستن و دست‏گيري آن‏ها، يک بحث جدايي است. من در دو جلسه گذشته هم به اين مطلب اشاره کردم که اين، اکسير اعظم است. ما در ادعيه‏مان هم داريم و آن‏ها هم توسل را رد نمي‏کنند. اما به اين شرط که تو دستت را به سوي او دراز کني. كسي كه دارد غرق مي‏شود، انسان كامل به او مي‏گويد دست را به من بده! اگر تو دستت را ندهي که نجات پيدا نمي‏كني. تو دستت را بده، مطمئن باش که او حتماً دست تو را مي‏گيرد. اصلاً آن‏ها دستشان را قبل از تو دراز کرده‏اند و مي‏گويند دستت را بده! تو بايد دست را در دست او بگذاري.

تنظيم براي تبيان گروه حوزه علميه

[1]. بحارالأنوار     91     96

[2]. اين­ بحث‏هاي سنوات گذشته است كه تکرار نمي‏کنم. دعاهايي كه معقول و مشروع است.

[3]. اين‏ها را من در سنوات گذشته بحث کرده‏ام و تکرار نمي‏کنم. چون براي تحقق هر مطلبي اينطور است كه مقتضي بايد موجود شود و مانع هم بايد برطرف شود. آن بحث ديگري بود كه من قبلاً بحث کردم و ديگر وارد آن بحث نمي‏شوم. بحث ما الآن در اين است که با چه اموري اين موانع برطرف مي‏شود که به اين‏ها من اشاره‏اي خواهم كرد.

[4]. اين خودش يک بحثي است كه همين الآن به ذهنم آمد. قبلاً من نگفته بودم. اما اشاره­اي کنم خوب است.

[5]. بحارالأنوار     90     313    باب 17

[6]. که من يک وقتي هم بحث کردم راجع به قاطعيت در دعا که خودش از خصوصيات دعا است و آن مباحث را تکرار نمي‏کنم.

[7]. من اين‏ها را چون قبلاً بحث کردم، تکرار نمي‏کنم، فقط يك اشاره مي‏کنم.

[8]. عدةالداعي      58  

[9]. بحارالأنوار     90     225    باب 11

[10]. بحارالأنوار     90     223    باب 11

[11]. چون من يک بحث کلي کردم اول گفتم مي‏خواهم همه چه بياورم اين را.

[12]. يک بحث اين است كه «الله» نامي است که مستجمع جميع صفات است. در بين صفات خدا، لفظ جلاله «الله» تمام صفات كمال را دارد. اما اينجا بحث از «بسم الله» است، نه «الله». معلوم مي‏شود «بسم الله» نسبت به تمام اسماء الهي، حتي لفظ جلاله «الله»جامعيت دارد.

[13]. چون امشب يکي هم سؤال کرد از من، گفتم دوباره تذكر دهم.

[14]. الدعاء للطبراني     1     491    جزء الثامن

[15]. حالا خوب شد اين به ذهنم آمد که اين را بگويم.

[16]. مي‏خواست كسي نفهمد. و حتي همسرش هم متوجه نشود.