صنايع دستي استان چهار محال و بختياري

صنايع دستي بختياريها، ويژگيها و مختصاتي دارد که با انواع توليدات مشابه به دست ديگران قابل تميز دادن است بخشي از اين ويژگيها به اين شرح است: فعاليت در رشته صنايع دستي کاري است صد در صد زنانه که تمام مراحل آن را زنان و دختران انجام مي دهند و مردان در توليد آنها هيچ نقشي ندارند.

صنايع دستي بختياري فقط انواع بافتها را شامل مي شود. تقريبا اغلب زنان و دختران ايلياتي با آنها آشنايي دارند.

بافندگان معمولا از نقشه براي بافتني استفاده نمي کنند مگر اينکه به قصد تفنن بخواهند محصولي شبيه به فرآورده هاي ديگر داشته باشند. يا وقتي سفارشي براي مشتري دريافت کنند که ملزم به اجراي نقش و طرح پيشنهاد شده مشتري باشد. پس به طور کلي نقشهايي که براي تزيين بافته ها به کار مي برند ذهني است.

معمولا از مواد اوليه توليد شده توسط خودشان بهره مي گيرند و در موارد محدودي از نخ پنبه اي کارخانه اي به عنوان تار بافته هايشان استفاده مي کنند.

بافندگان محلي از دارهايي استفاده مي کنند که به صورت افقي است.  نقش ها و طرحهايي که در قاليبافي منطقه به کار مي رود عبارتند از نقشه هاي خشتي، بيد مجنون، ترنج، طاووس، سرو، کاج، گلدان، و گل چالشتري.

 قاليبافي

فرش بختياري با نقش کاملا ويژه و متفاوت خود در ميان فرشهاي ايراني مشخص است.

قاليهاي بختياري به طور عمده داراي گره ترکي و معمولاً دو پوده است. در اين نوع بافت، نخ خامه از روي دو تار مجاور به عقب رفته و بعد از دور زدن  تارها از زير قسمت کماني روي تارها بيرون آمده به سمت بالا کشيده مي شود و سر آن را قيچي مي کنند و بعدازهر رديف بافت، دو پود روي قسمتهاي بافته شده قرار مي دهند و با کلکيت (دفتين) آن را مي کوبند.

معروفترين نوع قاليهاي بختياري، قاليهايي موسوم به "بي بي بف" است. که هم از نظر ابعاد و هم از نظر نقش و مواد اوليه مصرفي با ساير فرشهاي ايراني تفاوت کلي دارد اين قاليها را منحصرا بي بي ها که از امکانات مادي بالايي برخوردار بودند مي بافتند. در حال حاضر بافتني بي بي بفها در چالشتر در منطقه شهر کرد  پيگيري مي شود. اما توسط اجتماعات روستايي و آن هم در چهار چوب صنايع دستي و به نام قالي خشتي.

نقش هاي مورد استفاده در قالي بي بي بف که به خشتي  نيز معروف هستند، نقش هاي گياهي و شکارگاهي مي باشند که به آن جانوري نيز مي گويند. در طرح خشتي از انواع  پرنده، سرو کاج و حيوانات و گياهان استفاده مي شود.

از مناطق مهم بافت قالي درمنطقه بختياري مي توان از شهرکرد، چالشتر، بخش شوراب و روستاهاي فارسان، باباحيدر و چلگرد و اردل نام برد. اکثر قاليهايي که به نام قالي بختياري شهرت دارد، در منطقه چهارمحال بافته مي شود.

قاليهاي چالشتر از معروفيت جهاني برخوردار است و اصالت نقشه و ثبات رنگ و دقت در بافت از مشخصات آن است.

قالي يلمه

اين قاليها توسط عشاير يلمه بافته مي شود داراي رنگ ثابتي است و معمولاً از نه رنگ در بافت آنها استفاده  مي شود که عبارت است از: آبي، لاکي، سبز، سرمه اي، سفيد، بنفش و سياه. و داراي تار و پود پشم هستند.

 گل پتو

اين فرش که با استفاده از گلهاي پهن بافته مي شود به گل فرنگي هم معروف است. در فرادنبه از بخش هاي شهرستان بروجن بافت اين فرش توسط زنان انجام مي شود و نقشه آن معمولا ذهني است.  بيشتر در چالشتر بافته مي شود.

 گل مينا

نقشه اين فرش توسط شخصي به همين نام که اهل تبريز  بوده است طراحي شده است. بافنده در انتخاب رنگ آن آزاد است و معمولا از رنگهاي گياهي و با پود پشم هم بافته مي شود. و در متن فرش رنگ مينايي و گلهاي ريز  به کار مي رود. نقشه گل مينا، لچک ترنج و هندسي است که گاهي به شکل گرد يا بيضي هم بافته مي شود و در فرش رنگ مينائي و گلهاي ريز به کارمي رود. از مشخصه اي طرح اين فرش اين است که يک قسم از آن در کليه  نقشه تکرار مي شود.

تي ير يا نمکدان

بافته اي است مرکب از سه روش ساده، رندي، گندي(بافت گره اي) در ابعاد ?? × ?? سانتيمتر که در آن نمک مي ريزند. تارو پود مابين رجهاي رندي بافت و گندي بافت از جنس پنبه و بافت قسمت رندي و گندي پشمي است . روي  نمکدان رندي بافت و قسمت پاييني آن، سه تا پنج سانتيمتر به سبب سايش کمتر ته نمکدان، گندي بافت است. پشت نمکدان ساده بافت است. دوطرف نمکدان با موي بز بافته مي شود وروي شانه ها، تارهاي اضافي دسته دسته به هم پيچيده يا گيس بافي شده يا به صورت  منگوله تزييني در مي آيد.

 جل (روزيني )

پوششي است که روي حيوان مي اندازند و بار روي اين  پوشش قرار مي گيرد. جل بافته اي چهار گوش در  ابعاد??/? × ??/? متر و معمولا دو قسمتي است و با تسمه سينه بند، تنگ شکم بند، و يک زير دم مجهز به يک تکه نمد به نام رفيده به پشت حيوان بسته مي شود. به هنگام تزيين حيواني که مختص عروس يا بي بي (زن خان)  است، "رفيده" را با پارچه ساده اي مي پوشانند و روي  آنرا با مهره هاي رنگي و دکمه تزيين مي کنند.

نقش هاي جل با توجه به نوع استفاده آن، بافتهاي متفاوتي دارد. گاهي زمينه ساده و نقش ها قالي بافت  است، گاه زمينه ساده و نقش ها رندي بافت، و گاهي زمينه ساده و نقش ها رندي بافت و قالي بافت است .

زماني تماماً قالي بافت است و زماني کاملا ساده بافت و بدون نقش است. تار جل از نخ پنبه يا پشم و قسمتهاي رندي بافت و قالي از جنس پشم است.

روزيني بافته قالي بافتي است که روي زين قرار مي گيرد و عشايري که وضع مالي خوبي دارند از آن استفاده مي کنند. دور تا دور روزيني منگوله هاي رنگي بزرگ و  کوچک آويزان مي کنند.

سرفه آردي يا سفره آردي

نان، غذاي اصلي عشاير بختياري را تشکيل مي دهد و آرد که ماده اوليه پخت نان است بسيار مقدس است و به طور گندم که قوت اصلي عشاير بختياري است بسيار مقدس و از منزلت بالايي برخوردار است. پس نان بايد جايگاه خاصي  براي خود داشته باشد. به همين دليل سفره مخصوصي براي آن بافته مي شود که در گويش بختياري به «سرفه آردي» معروف ست. سفره آردي داراي بافت گليمي يک رو يا رندي بافت است که گاهي وسط آن ساده بافت با حاشيه اي نقشدار است . تار آن پنبه اي و پود آن از پشم است و  به شکل مربع ? × ? متر و گاهي مستطيل است. متن سفره  آردي ساده، يک قسمتي نقشدار، دو قسمتي نقشدار و چهار قسمتي نقشدار ديده شده است.

 پيش سينه

بختياريها پيش سينه را براي تزيين و افزودن زيبايي حيوان مي بافند و مانند گردنبندي به دور گردن ماديان حلقه مي کنند. احتمالا در تزيين حيواني که عروس يا  بي بي بر آن سوار مي شود نيز به کار مي رود. اين بافته تماما روش "رندي" بافته شده و جنس تار آن از  پنبه و جنس پود آن از پشم است. بافت وسط پيش سينه با عرض حدود ?? سانتيمتر در طرفين متوقف مي شود، ولي در وسط به شکل مثلثي ادامه مي يابد و به راس آن ختم مي شود.

وريس

وريس نوعي نوار منسوج و تسمه مانند است که در زندگي عشاير بختياري کاربردهاي زيادي دارد و اغلب به عنوان طناب (در عرضهاي متفاوت براي مصارف مختلف) مورد استفاده قرار مي گيرد. بختياريها براي بافت اين نوع محصول از شيوه خاصي بهره مي گيرند.

بهون يا سياه چادر

بافت سياه چادر به عنوان محصولي خود مصرفي در بين تمام عشاير ايران مرسوم است و طبعاً بختياريها نيز از اين قاعده مستثني نيستند.

عشاير بختياري از سياه چادر با عنوان "بهون" ياد مي کنند و هر بهون به تناسب کوچکي يا بزرگي اندازه اش مرکب از ?? تا ?? " لت " (قطعه) است که طول هر کدام  از لت ها شش تا ده متر و عرض آن ?? تا ? سانتيمتر است که براي بافت آن به همکاري دو نفر بافنده به مدت ده تا پانزده روز مورد نياز است.

لت هاي چادر به شکلي خاص از پهنا کنار هم گذاشته شده با موي بز به هم دوخته مي شود، در نتيجه روزهاي آفتابي شعاعهايي از خورشيد از محل درزها به داخل مي تابد و در روزهاي باراني نيز قطراتي از باران از محل درزها به داخل نفوذ مي کند، در حاليکه ساير قسمتهاي  چادر به دليل خاصيت ويژه مو در برابر رطوبت متورم مي شود، در نتيجه آب به داخل چادر نفوذ نمي کند. سياه چادر در مقابل باد مقاوم است و در زمستان داخل آن گرم و تابستان خنک است. دستگاه بافت بهون همان دستگاه معمول عشايري است.

جاجيم وآورآرتهده

يکي ديگر از دست بافتهايي که در زندگي بختياريها مورد استفاده قرار مي گيرد "جاجيم" است که به شکل  نوارهايي باريک به عرض ?? تا ?? سانتيمتر و طول ??  تا ?? متر تماماً از پشم بافته مي شود. پس از بافت،  آن را به قطعاتي با طول مناسب تقسيم مي کنند و از پهلو به يکديگر مي دوزند، در نتيجه سطح يکپارچه اي حاصل مي شود که به مصرف روانداز (تهيه لحاف) مي رسد.

چله کشي جاجيم معمولا روي زمين صورت مي گيرد. ضمن  بافت آن تارها از روي کار ديده مي شود، در حاليکه  پود در زير آنها مخفي است و برخلاف ساير منسوجات که در آنها نقش با پود شکل مي گيرد، در جاجيم نقش ها به واسطه تارها ايجاد مي شود.  افزون بر اين، بختياريها با استفاده از شيوه بافت جاجيم نوارهاي تسمه مانندي نيز توليد مي کنند که به آورآرتهده شهرت دارد و براي حمل گهواره بچه برپشت  مادر هنگام کوچ به کار مي رود.

 وجم

موج نوعي رختخواب پيچ و شبيه جاجيم است که مانند ساير بافته هاي بختياري جنبه خودمصرفي دارد. با اين  وجود بافت آن چندان رايج نيست و فقط عده بسيار کمي از عشاير آن را توليد مي کنند و اغلب در شرايطي که  به موج احتياج داشته باشند آن را از موج بافان دزفولي يا شوشتري مي خرند. طول دستگاه موج بافي پنج  تا هفت متر در نوسان است ( طول تارها حدود ? متر و عرض موج بين ?? تا ??? سانتيمتر ) يعني بين سردار و  زيردار آن حدود پنج تا هفت متر فاصله است . بعد از اتمام بافت موج (با توجه به اندازه آن) آن را دو يا سه قسمت کرده از پهنا به هم مي دوزند. تارو پود موج  تماماً از پشم است از موج براي بستن رختخوابها و همچنين روانداز استفاده مي شود.

چوقا

چوقا که گاهي چوخا نيز تلفظ مي شود، نوعي عباي دهقاني است که زنان از پشم سفيد طبيعي مي بافند و  داراي خطوط عمودي آبي تيره يا مشکي است که مردان بختياري آن را روي لباسهاي خود مي پوشند. ماده اوليه چوقا پشم است که زنان بختياري آن را به گونه اي بسيار نازک و ظريف مي ريسند و روي دستگاههاي ساده بافت، نواري با عرض حدود ?? تا ?? سانتيمتر (بسته به  اندازه مورد نظر) و طول ?/? متر، مي بافند. اين نوار از دو قسمت مساوي و متفاوت تشکيل مي شود. بلندي چوقا  تقريباً تا سر زانو مي رسد و جلوي آن کاملا باز است.

چوقا فاقد آستين است. بهترين نوع چوقا که توسط زنان  کيارسي بافته مي شود به "کيارسي بف" معروف است و داراي بافت بسيار ظريف بوده و تار آنها از جنس پنبه  است. و از بازار خريداري مي کنند. دار چوقا به صورت افقي و تک نفره است. براي اينکه نخ پشمي مورد استفاده در بافت چوقا ظريف و يکنواخت ريسيده شود، آن را به هنگام پره گرداندن (نخ ريسي) از سوراخي که روي  ناخن بلند انگشت شست تعبيه شده است مي گذرانند.

 منبع: حوزه هنري چهار محال و بختياري