قومی که پیامبر خود را تکذیب کردند!
قرآن در دو سوره از اصحاب رسّ به عنوان قومى كه در پى تكذیب پیامبر خویش با عذاب الهى نابود شدند، یاد كرده است: « وَ عادًا وَ ثَمُودَ وَ أصْحابَ الرّسِّ وَ قُرُونًا بَیْنَ ذلِكَ كَثیرًا »1 و « كَذّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أصْحابُ الرّسِّ وَ ثَمُودُ» .2 اما هیچ گزارشى درباره هویّت، آیین، پیامبر، مكان و زمان زندگى و چگونگى نابودى آنان و نیز شرح كارهایى كه زمینه عذابشان شد، ارائه نكرده است.
خداوند در سوره فرقان پس از آنکه برخى از درخواست هاى نامعقول تكذیب كنندگان پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله را مطرح می کند،3 در مقام تهدید آنان، از اصحاب رسّ در شمار اقوامى چون قوم نوح، عاد، ثمود و... یاد می کند كه همگى به سبب تكذیب پیامبر خویش با عذاب الهى نابود شدند. در سوره ق نیز در پى گزارش تكذیب پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و وعده رستاخیز از سوى كافران4، از اصحاب رسّ با همین وصف یاد می نماید.
" اصحاب رسّ " در کجا می زیستند ؟
درباره اینکه <رسّ> کجاست و <اصحاب رسّ> چه کسانی بودند و در کجا زندگی می کردند، برخى صاحب نظران معتقدند اصحاب رسّ در دوره تاریخى نزدیك به زمان قوم عاد و ثمود مى زیسته اند.5 برخی گزارش هاى تاریخى نیز كه هر سه قوم را جزو طبقه اعراب <بائده> (منقرض شده) نشان مى دهد، مؤیّد آن است.6 از آنجا که قرآن گزارشی تفصیلی از این مردمان ارائه نداده است، مفسرّان براساس برخى معانىِ لغوىِ <رسّ>، برخی از احادیث و روایت هاى تاریخی، دیدگاه هاى متفاوتى درباره هویّت، آیین، پیامبر، محل و زمان زندگى، زمینه ها و چگونگى هلاكت اصحاب رسّ ارائه كرده اند كه گاهى آمیخته به افسانه و داستان پردازى است.7
شیخ طوسى و طبرسى به نقل از عكرمه و با ردّ روایت هاى دیگر، از آنان فقط به عنوان قومى یاد كرده اند كه پیامبر خویش را در چاه افكندند.8 برخی دیگر همچون كعب‌الاحبار، مُقاتل و سدّى، <رسّ> را چاهى در انطاكیه و اصحاب رسّ را همان اصحاب یاسین دانسته اند كه حبیب نجّار را درون آن افكندند.9 البته این دیدگاه از سوى اغلب مفسّران ردّ و حبیب نجار از مؤمنان به رسولان عیسى علیه السلام و ساکن انطاكیه، شهرى در تركیه گزارش شده است كه این، با گزارش هاى تاریخى مبنى بر عرب بودن اصحاب رسّ سازگار‌نیست.10
برخی دیگر از مفسرانِ نخستین، رسّ را نام یكى از روستاهای ثمود مى دانند.11 برخی از آنان معتقدند <رسّ> را چاهى در آبادى <فَلْج> در یمامه و اصحاب رسّ را باقیمانده قوم ثمود و ساكن در حاشیه آن چاه كه در آیه 45 سوره حجّ با تعبیر <بِئر مُعَطَّلَة> از آن یاد شده است و پیامبر آنان را <حنظلة بن صفوان> دانسته اند. آنان گرفتار پرنده اى بودند كه گاهى كودكان خردسال را مى ربود و چون با دعاى پیامبر خویش از دست آن رهایى یافتند، به جاى ایمان به تكذیب و قتل وى پرداختند.12
برخی دیگر از مفسران، آنان را همان اصحاب اخدود دانسته اند.13 امام على علیه السلام آن ها را قومى دانسته که پس از حضرت سلیمان علیه السلام، در 12 شهر بسیار آباد با نام هاى 12 ماه ایرانى (فروردین و...)، واقع در كنار رود بسیار پرآبى به نام <رسّ> در مشرق زمین ساکن بودند و درخت صنوبرى به نام <شاه درخت> را می پرستیدند. پس از خشكیدن درخت در پى نفرین پیامبرى از نسل یهودا كه پس از سال ها دعوت به توحید با تكذیب و اصرار آنان بر بت پرستى روبه رو شد، آنان با تصور خشم درخت و با هدف خشنود ساختن آن، آب چشمه مقدس واقع در پاى درخت به نام <دوشاب> را تخلیه و با كندن گودالى در دل آن، پیامبر خویش را زنده زنده در آن دفن مى‌كنند؛ از این رو به وسیله باد سرخ و زمین گداخته نابود و به اصحاب رسّ موسوم مى شوند. رودخانه یاد شده نیز از آن پس <رسّ> نام مى گیرد..14
"اصحاب رسّ " در شمار فراعنه می باشند !
بخشى از خطبه 183 نهج‌البلاغه در مقام موعظه، اصحاب رسّ را در شمار فراعنه و عمالقه و صاحبان شهرهاى متعدد یاد مى كند كه طعمه مرگ شده و از این جهان رخت بربسته اند: < أین العمالقة و أبناء العمالقة؟! أین الفراعنة و أبناء الفراعنة؟! أین أصحاب مدائن الرّسّ الذین قتلوا النّبیّین و أطفؤوا سُنَن المرسلین و أحیوا سنن الجبّارین> که بیانگر این است كه اصحاب رس، افرادى نامدار با تمدنى قابل توجه، شهرهایى متعدد و پیشینه اى نسبتاً زیاد در مبارزه با دعوت توحیدى انبیا، كشتن آنان و ترویج باورها و ارزش هاى شرك‌آلود و كفرآمیز بوده اند و شهرهاى آنان گویا در كنار رودى یا جایى به نام رسّ قرار داشته است.
اصحاب رسّ در کلام امام کاظم علیه السلام
در روایتى از امام كاظم علیه السلام، اصحاب رسّ، مردمى صلیب‌پرست و به نقلى دیگر آتش‌پرست، ساحل‌نشین رود <رسّ> در مرز ارمنستان و آذربایجان معرفى شده اند كه 30 پیامبر را كشتند. همچنین در پاره اى از احادیث، زنان اصحاب رسّ، همجنس باز خوانده شده اند.15 برخى گزارش هاى تاریخى نیز اصحاب رسّ را ساكن <حضور> در یمن مى دانند كه پس از كشتن پیامبر خویش، به دست بُخْتُ نُّصَّر كشته و اسیر شدند. <جواد على> با ارائه مستنداتى این را جزو اسرائیلیات و برگرفته از گزارش تورات مى داند.16
زهرا رضائیان
بخش قرآن تبیان
پی نوشت ها:
1. فرقان: 38.
2. ق: 12.
3. فرقان: 32.
4. ق: 2ـ3.
5. جامع‌البیان، مج11، ج19، ص19.
6. المفصل، ج1، ص294ـ353.
7. عیون اخبارالرضا علیه السلام، ج1، ص418ـ426؛ البدایة و النهایه، ج1، ص205؛ مجمع‌البیان، ج7، ص266ـ267 و قصص‌الانبیاء، ص230ـ232.
8. التبیان، ج7، ص490.
9. مجمع‌البیان، ج9، ص215.
10. التبیان، ج7، ص490؛ تفسیر قرطبى، ج15، ص12 و المفصل، ج1، ص347ـ348.
11. تفسیر ابن‌كثیر، ج3، ص331.
12. مجمع‌البیان، ج7، ص267.
13. تفسیر بیضاوى، ج3، ص227.
14. علل‌الشرایع، ج1، ص55ـ57 و عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج1، ص418ـ426.
15. بحارالانوار، ج14، ص153ـ154و من لایحضره الفقیه، ج4، ص43.
16. المفصل، ج1، ص347ـ352.
