آشنایی با گنبد مطهر حرم امام رضا علیه السلام

مشخص ترین نماد و نشانه بیرونى حرم مطهر امام رضا علیه السلام، گنبد طلایى آن است كه مجاوران و مسافران با دیدن آن بناى بشكوه، سلام ودرودى بر هشتمین امام نثار مى سازند.

بنا بر نقل كتب تاریخى ، نخستین گنبد بر فراز مزار قدسى حضرت امام رضا علیه السلام ، به فرمان سلطان سنجر سلجوقى (511 ـ 552 ق) و به كوشش وزیر وى ، شرف الدین قمى ساخته شد. جنس آن گنبد از كاشى بود. گنبد آغازین همان است كه اینك از داخل حرم مطهر دیده مى شود و سطح مقعّر و مقرنس آینه كارى آن پیداست.

در دوران شاه طهماسب صفوى ، پس از جمع آورى خشتهاى كاشى ، گنبدى با روكش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدى است كه امروزه در نماى بیرونى به چشم مى آید.

در شورش ازبكها، خشتهاى طلاى گنبد به چپاول رفت.

در سال 1009ق كه شاه عباس صفوى از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده رهسپار مشهد گردید، مدتى در مشهد اقامت گزید و دستور داد كه گنبد مطهر، باردیگر با خشتهایى از مس و روكش طلایى پوشیده شود و این كار به دست كمال الدین محمود یزدى به تحقق پیوست. بر پایه آن چه در كتیبه گنبد دیده مى شود، این كار در سال 1010ق آغاز شده و در سال 1116ق به پایان رسیده است. متن كتیبه گنبد كه اثر خامه خوشنویس نامدار ایرانى علیرضا عباسى است، و با قلم طلایى بر زمینه فیروزه اى به خط ثلث نوشته شده، چنین است:

بنا براین، گنبدى كه اینك مشاهده مى شود، همان بنایى است كه حدود چهارصد سال از ساخت آن مى گذرد.

در سال 1084ق و در زمان شاه سلیمان صفوى ، به دنبال وقوع زمین لرزه، به گنبد مطهر نیز آسیبهایى وارد آمد و شمارى از خشتهاى طلایى آن از جا كنده شد. وى دستور داد تا گنبد بازسازى شود و كتیبه اى بر آن افزوده گردد كه این رخداد را حكایت نماید. این كتیبه اكنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد مطهر دیده مى شود. متن كتیبه یادشده چنین است:

در سال 1353 شمسى خشتهاى طلایى گنبد كه شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و پس از رنگ آمیزى مجدّد آن با آب طلا، آن را در جاى خود قرار دادند.

ابعاد گنبد به این شرح است:

ارتفاع از كف حرم تا زیر سقف گنبد درونى 8/18 متر

ارتفاع از كف حرم تا بالاى گنبد طلاى بیرونى 20/31 متر

ارتفاع از اوّل طلاكارى تا تیزه گنبد 40/16 متر

ارتفاع سر طوق گنبد 50/3 متر

محیط خارجى 10/42 متر