دائرةالمعارف قرآن كریم در یك نگاه
دائرةالمعارف قرآن كريم در يك نگاه
بدون ترديد، قرآن كريم اقيانوسى كران ناپيداست كه دستيابى به ژرفا و بطون معارفش براى غوّاصان معرفتپژوه به طور كامل ميسّر نيست و به راستى، مصداق سخن امير كلام است كه فرمود: «بحرٌ لا يُدركُ عُمقه.»(1) با اين حال، همه ما دعوت شدهايم بر كرانه اين اقيانوس به جستوجو پردازيم و از زلال آن بهره گيريم و آتش جهل و حيرانى را هرچند دمى برنشانيم. از همينروست كه تبيين و تفسير معارف قرآنى، از دوران نخستين مفسّران اصيل قرآن، پيامبر صلىاللهعليهوآله و امامان عليهمالسلام ، تا اين روزگار دامن گسترده و همچنان بر تارك ميراث مكتوب فرهنگ ما مىدرخشد. به دليل آنكه يافتن بخشى از گوهرهاى ناب قرآنى به فراخور حال و توان هر عصر و نسل، رزق گرانبهاى انسان در همه روزگاران است، فرزانگان دوران ما نيز در تكاپويند تا از اقبال لايزال قرآنپژوهى طرفى بربندند و در اين زمره، فيضى نصيب خويش و حظّى از آنِ معرفتنوشان اين عصر كنند. تدوين دائرةالمعارف قرآن كريم، كه «مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم» بدان همّت گماشته، در اين مسير است كه با عزمى سترگ آغاز گشته و با استعانت از نور قدسى قرآن شريف، اميد است در كمترين زمان به منزل مقصود ره برد.
در زمينه معرفى اين اثر گرانسنگ، توجه فرهيختگان قرآنپژوه به نكات ذيل ضرورى مىنمايد:
الف. هدف از تدوين دائرةالمعارف قرآن كريم
با سيرى گذرا در پيشينه نگارش دائرةالمعارفهاى قرآنى مىفهميم برخى از آثار، نام «دائرةالمعارف» را بر جبين دارند، اما هيچ نشانى از مشخصات و مختصات فنى دائرةالمعارف در آنها به چشم نمىخورد. با نگاهى گذرا، اين آثار را مىتوان به سه دسته تقسيم كرد:ـ مجموعه مقالات درباره مفاهيم و موضوعات قرآنى؛
ـ قاموسها و فرهنگها و واژهنامه قرآنى؛
ـ مجموعه گفتارهاى مربوط به قرآن و مطالعات قرآنى.
در عمده اين آثار، نظام الفبايى به كار بسته شده و عناوين و موضوعات، گونه مدخل به خود گرفتهاند، اما شيوه تنظيم مقاله دائرةالمعارفى در آنها اتخاذ نشده و اين جاى شگفتى نيست؛ زيرا تدوين دائرةالمعارف از يك يا دو سه تن برنمىآيد.
بنابراين، تاكنون هيچ مأخذى به هيچ زبانى در زمينه مفاهيم قرآنى تدوين نشده كه هدف آن، ارائه اطلاعات دائرةالمعارفى به سبك و شيوه علمى و يا معيارهاى امروزين تدوين دائرةالمعارف باشد. «نظام يافتگى اطلاعات پايه و اصيل در قالب مقالات تنظيم شده با نثر علمى» مهمترين دغدغه تدوين دائرةالمعارفهاى امروزين است و در هيچيك از آثار موجود نمىتوان از آنها نشان جست.
هدف اصلى دائرةالمعارف قرآن كريم در مركز فرهنگ و معارف قرآن، كه با همكارى حدود 80 تن از محققان و پژوهشگران مجرّب انجام مىشود، عبارت است از: ارائه اطلاعات ناب و اصيل در قلمرو موضوعات قرآنى به گونهاى كه اهل تحقيق در اين موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بىنياز كند. در كنار اين هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوين دائرةالمعارف حاضر اين است كه مخاطبان دانشپژوه در حد مطالعات پايه اسلامى نيز بتوانند از پژوهشهاى اصيل و قومى قرآن بهره گيرند. از اينرو، كوشيده است تا طلّاب و دانشجويان و عموم دانشپژوهان آشنا با مبانى قرآنى نيز به فراخور توان، در عرصه مطالعات عمومى يا تخصصى خود بتوانند از مقالات اين دائرةالمعارف استفاده كنند.
روشن است كه اين غرض عمومى در جنب آن هدف اصلى تأمين مىشود و اين دو تزاحمى با هم نخواهند داشت. لازم به ذكر است كه بانيان اين حركت سترگ برآنند تا دائرةالمعارف حاضر را به زبانهاى علمى روز ترجمه كنند و نيز دائرةالمعارفى قرآنى در سطح كودكان و نوجوانان فراهم آورند.
ب. اصول و ضوابط
1. همه مقالات اين دائرةالمعارف داراى رويكرد قرآنى هستند و چنانچه مباحثى در قلمروهاى ديگر مطرح شدهاند، صرفا از باب ضرورت و ارتباط با آن رويكرد قرآنى است.2. براى حفظ اصل بىطرفى و بعد علمى، همه آراء و ديدگاههاى مهم و مبنايى در هر موضوع و مسئله به صورت مستند و بدون افزايش و كاهش آورده شدهاند، سپس نقدهاى علمى وارد بر هر ديدگاه ذكر و آراء موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل گرديدهاند.
3. شيوه طرح مطالب در هر مقاله به گونهاى است كه به آراء و عقايد خاص مذاهب و مكاتب اسلامى احترام نهاده شود و هرگونه نقد ديدگاههاى غيرشيعى يا غير مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذيرد تا از هر نوع دامن زدن به اختلافهاى مذهبى پرهيز گردد. همچنين در نقد و تحليل ديدگاههاى دانشمندان مسلمان و غيرمسلمان كوشش شده است صرفا از جنبه علمى و تحقيقى به آراء آنان نگريسته شود و از داورىهاى شخصى خارج از حيطه تخصصى هر مقاله پرهيز شود.
4. مباحث فقهى صرفا با رويكرد علمى و پژوهشى تنظيم مىشوند و لزوما جنبه كاربردى و فتوايى ندارند.
5. در مباحث تاريخى، گاه گزارشهايى آمدهاند كه مورد تأييد نيستند، اما جنبه علمى بحث، نقل آنها را اقتضا كرده است.
6. منابع مقالات منحصر به كتابهاى چاپ شده نيستند و هنگام لزوم، از كتابهاى خطى و پاياننامههاى حوزوى و دانشگاهى نيز بهره گرفته شده است.
ج. مدخليابى
پژوهشگران بخش مدخلگزينى تخمين مىزنند كه در دائرةالمعارف حاضر، افزون به چهارهزار مدخل چهره خواهد نمود. چينش مدخلها بر پايه الفباى فارسى است. لازم به يادآورى است مدخلها دوگونهاند: اصلى و ارجاعى. «مدخل اصلى» آن است كه مقاله در ذيل آن درج مىگردد. «مدخل ارجاعى» آن است كه صرفا به مدخلى ديگر ارجاع داده مىشود. درتعيين مدخل، به اصول ذيل توجه شده است:
1. آيينه موضوع باشد.
2. مشهور و رايج باشد.
3. در متون معتبر يا فرهنگ قرآنى موجوديت آن پذيرفته شده باشد.
4. جزئى و خاص باشد، مگر در موارد ضرورت.
د. تشكيل پرونده علمى
پرونده علمى، فهرست و تصوير مجموعهاى از منابع و مدارك هر مقاله است، به گونهاى كه مؤلّف مقاله را تا حدّى قابل توجه از مراجعه به منابع بىنياز سازد. پرونده علمى پس از پنج مرحله كار پژوهشى، آماده مىشود:1. دريافت توجيهى مدخل و دامنه ارتباط آن با مدخلهاى مشابه و موازى؛
2. جستوجوى آيات مرتبط با مدخل؛
3. جستوجو در منابع و تصويربردارى از آن؛
4. چينش درست اسناد به ترتيب اهميت و اولويت؛
5. تنظيم پرونده و تحليل آن.
مباحث فقهى صرفا با رويكرد علمى و پژوهشى تنظيم مىشوند و لزوما جنبه كاربردى و فتوايى ندارند.
ه . نگارش مقالات
1. در زبان مقالات، مهمترين اصل پيروى از قواعد پذيرفته شده مكتوب يا عرفى در قلمرو دستور زبان، لغت، معانى و بيان و ساختار نوشته است.2. در تنظيم ساختارى بدنه مقاله مهمترين اصل آن است كه چينش و نظم منطقى رعايت شود.
3. مقالات در قلمروهاى موضوعى تنظيم مىشوند؛ از قبيل: تاريخ و اعلام، فقه و حقوق، فلسفه و كلام، علوم قرآنى، معارف و مفاهيم قرآنى، اديان و مانند آن. به همين سياق، بخشهاى علمى متشكّل از زبدگان آن گرايش تشكيل مىشود كه مسئول صحّت و اتقان مقالات مىباشند. در برابر هيأت علمى، كه عالىترين گروه تخصصى است و مسئوليت علمى دائرةالمعارف را بر عهده دارد، اعضاى بخشهاى علمى مدافع نظريات آن بخش خواهند بود.
برخى از مدخلهاى اصلى و ارجاعى كه در جلد اول اوايل سال 1382 از سوى انتشارات دفتر تبليغات اسلامى به زيور طبع آراسته شد، عبارتند از: آب، آبادانى، آبرو، آبزيان، آبستنى، آبميوه، آبيارى، آتش، آتشبس، آثار باستانى، آجرپزى، آخذ اسماء و صفات، آخرت، آخرالزمان، آدم، آدمربايى، آرامش، آرايش، آرزو، آزادى، آزمايش، آسانى، آسايش، آسمان، آسيه، آشاميدنىها، آشتى، آفاق، آفتاب، آفريدگار، آفرينش، آگاهى، آل ابراهيم، آمادگى نظامى، آمرزش، آموزش، آميزش
، آوارگى، آهن، آيات آفاقى، آيات الاحكام، آيات خدا، آيات نامدار، آيه آمن الرسول، آيه ولايت، ابتر، ابتكار، ابرار، ابراهيم، ابليس، ابوذر غفارى و ابوحرمه خزرجى. پوشيده نماند كه بيشتر كارهاى جلدهاى دوم تا پنجم نيز انجام شده است. اميد است به زودى قلب و روح علاقهمندان به قرآن را منوّر سازد.
على رضايى بيرجندى
تنظيم براي تبيان: گروه دين و انديشه – حسين عسگري
1ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 78، ص 134، روايت 2، باب 21.