مولود كاظمين

زندگى شهيد صدر در يك نگاه

علامه شهيد حضرت آية الله العظمي سيد محمدباقر صدر(ره) در 25 ذي‌القعدة الحرام سال 1353 قمري در شهر كاظمين ديده به جهان گشود.(1) پدرش سيدحيدر صدر عالمي برجسته و از مجتهدان جوان و پر استعداد زمانش بود. مادرش بانويي پرهيزگار و دختر مرحوم آية الله شيخ عبدالحسين آل ياسين بود.(2) خاندان شهيد صدر همگي از چهره‌هاي سرشناس، وارسته، مجاهد دانشمند و با تقوا محسوب مي‌شوند.(3)

شجره طيبه خاندان شهيد صدر با سى و يك واسطه به حضرت امام موسى ابن جعفر (عليهماالسلام) منتهى مى‌شود. بر اساس شجرنامه ايشان، خاندان صدر همگى از اعاظم فضلا و مراجع زمان خود بوده‌اند و از پايگاه عظيمى در حوزه‌هاى علوم دينى برخوردار بوده‌اند. هرگز بين اين خانواده و نهاد مقدس حوزه و مرجعيت، انقطاعى صورت نگرفته است و تمامى اجداد ايشان، به نحوى از مقامات معنوى برخوردار بوده‌اند. جدّ شهيد صدر، آية الله العظمى سيداسماعيل صدر، آخرين فرزند سيدصدرالدين عاملى بوده است كه در سال 1255(ه.ق) در اصفهان به دنيا آمده و در حوزه نجف، به محضر درس ميرزاى شيرازى و شيخ مهدى كاشف الغطاء رفته و در سال 1312 ه.ق پس از درگذشت ميرزاى شيرازى، يكى از مراجع تقليد بزرگ شيعه، به شمار مى‌آمده است.

مرحوم سيداسماعيل همچنين داراى چهار پسر بوده كه آخرين آنها، مرحوم سيدحيدر صدر پدر بزرگوار آية الله شهيد محمدباقر صدر مى‌باشد. وى در 1309 ه.ق در سامرا به دنيا آمد و در كربلا از محضر آية‌الله العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى(موسس) بهره گرفت.

سيدحيدر صدر صاحب چند اثر تاليفى از جمله حاشيه بر كفاية الاصول مى‌باشد. مرحوم سيدحيدر داراى دو پسر و يك دختر بود. آية الله سيداسماعيل صدر، و آية الله محمدباقر صدر و شهيده سيده، بنت الهدى صدر. سيد اسماعيل، برادر بزرگ شهيد صدر از اساتيد بزرگوار ايشان بوده و داراى تاليفات بسيارى نيز مى‌باشد. شهيد صدر پسر دوم سيدحيدر نيز در سال 1353(ه.ق) متولد شد و در سال 1400 در 47 سالگى به شهادت رسيد.

نائل شدن به درجه اجتهاد

شهيد صدر در 14 سالگي پدرش را از دست داد و زير نظر مادر پرهيزكار و برادرش سيد اسماعيل صدر -كه خود از مجاهدين معروف بود - قرار گرفت.(4) شهيد صدر از همان دوران كودكي تحصيلات دين خويش را آغاز كرد و از محضر اساتيدي چون آية الله العظمي شيخ محمدرضا آل ياسين و آية الله العظمي سيد ابوالقاسم خوئي بهره برد و به درجه اجتهاد نائل شد.(5)

به ندرت مى‌توان انديشمندانى چند بُعدى و جامع‌گرا يافت كه در حوزه‌هاى فكرى مختلف و در عرصه‌هاى عملى، فروغ و درخشش داشته و آثار جاودانى را براى جامعه بشريت به يادگار گذاشته باشند. شهيد آيت الله العظمى محمدباقر صدر، يكى از اين شخصيت‌هاى بزرگ در عالم اسلام است كه در ميدان‌هاى مختلف انديشه و عمل، نبوغ و فروغ شگفت‌انگيزى را از خود نشان داده است. عظمت روحى و فكرى، از وى شخصيتى يگانه و افتخارى ماندگار در تاريخ معاصر تشيع پديد آورد.

ديانت، تقوا، نبوغ، اخلاص، شجاعت، سخت كوشى، دانش گسترده و همه جانبه و دردمندى، از ويژگى‌هاى بارز آن شهيد بزرگوار بود كه در جاى جاى زندگى و آثار و نوشته‌هاى ايشان كاملا مشهود است.

زندگى آن بزرگوار سراسر مجاهده نظرى و عملى در راه پاسداشت كيان اسلام و نگهبانى از شريعت محمدى بود و در اين راه، مرارت‌ها و سختى‌هاى زيادى كشيد و البته كارهاى بزرگى نيز انجام داد. شهيد صدر در راه اين هدف متعالى، گام‌هاى فكرى و عملى موثرى برداشت كه گوهر و محور مجاهدت‌هاى ايشان را مى‌توان همانا تلاش براى تطبيق معارف اسلام با مقتضيات زمان و مكان دانست كه اين موضوع را در حوزه‌هاى گسترده‌اى از مسائل مربوط به علوم اسلامى، مورد بررسى قرار داده و آثار ارزنده‌اى را نيز به رشته تحرير درآورد.

تقسيم زندگي شهيد صدر

زندگى شهيد صدر را مى‌توان از سه بعد اصلى مورد بررسى قرار داد كه ما در اين جا به دليل اجتناب از طولاني شدن به شخصيت علمى، فكرى و شخصيت سياسى/ اجتماعى اين انديشمند فرزانه مى‌پردازيم .

الف) شخصيت علمى و فكرى:

شخصيت چند بعدى، معلومات و دانش گسترده، انديشه عميق و ذهن خلاق و نوآور، ايشان را به يكى از شخصيت‌هاى برجسته علمى جهان اسلام بدل ساخته است. مطالعات و پژوهش‌هاى شهيد صدر، حوزه گسترده‌اى از موضوعات فقهى، فلسفى، تاريخى و اقتصادى را شامل مى‌شود كه در هر كدام از اين رشته‌ها، آثارى جاودان و جهانى عرضه كرده است. يكى از خصلت‌هاى برجسته شهيد صدر كه ايشان را از لحاظ علمى از سايرين ممتاز مى‌كند، نوآورى، خلاقيت و نقادى است؛ خلاقيتى كه تاثير شگرفى بر آثار ايشان گذاشته و به عميق شدن و نو بودن مضامين آنها منجر گشته است. به دليل جامعيت علمى و قدرت نوآورى، در هر حوزه‌اى كه ايشان قلم زده است، آثارى را به يادگار گذاشته كه علاوه بر نقد انديشه پيشينيان، نظرات و ديدگاه‌هاى جديدى نيز توسط وى مطرح شده است. دانش گسترده و تسلط ايشان بر مكاتب و نظرات مختلف، به شهيد صدر اين امكان را بخشيده است كه ضمن بررسى همه جانبه تمامى موضوعات مورد مطالعه، به ارائه طرح‌ها و نظرات جديدى مبادرت ورزد.

شهيد صدر در بسيارى از زمينه‌هاى علمى و اسلامى داراى تحقيق و تاليف مى‌باشد كه از جمله آنها مى‌توان به فقه، اصول، فلسفه، منطق، تفسير و اقتصاد اسلامى اشاره كرد.

ب) شخصيت سياسى و اجتماعى:

شهيد صدر نه تنها قهرمان ميدان انديشه و نظر بود؛ بلكه در حوزه عملى سياسى و در صحنه‌هاى اجتماعى هم حضورى فعال و خيره كننده داشت. از ديد ايشان، مشكل جوامع اسلامى نه فقط در عقب ماندگى فكر و علمى؛ بلكه در بى عملى سياسى و گرفتارى در چنگ حكومت‌هاى ظالم و غيردينى هم بود. به همين دليل، از همان آغاز نوجوانى با توجه به هوش و ذكاوت و حساسيتى كه نسبت به اسلام و مسلمانان داشت، وارد فعاليت‌هاى سياسى شد از لحاظ نظرى، تشكيل حكومت اسلامى، يكى از انديشه‌ها و اهداف اصلى ايشان در كارهاى علمى و تحقيقاتى بود. از نظر شهيد صدر، حكومت اسلامى، نه تنها يك ضرورت دينى، كه گذشته از آن براى تمدن بشرى نيز يك ضرورت است؛ چرا كه يگانه راهى است كه مى‌تواند استعدادهاى انسان را در جهان اسلام شكوفا سازد و او را تا جايگاه طبيعى‌اش كه پايگاه والاى تمدن انسانى باشد، بالا ببرد و از پراكندگى‌ها و عقب ماندگى‌ها و تباهى‌هايى كه دچار آن است، رهايى بخشد.

از لحاظ عملى هم شهيد صدر براى تشكيل حكومت اسلامى وارد مبارزه‌اى بى امان با رژيم حاكم بر عراق شد. و با تاسيس حزب "الدعوة الاسلاميه"، فعاليت سياسى گسترده‌اى را بر ضد حزب بعث عراق سامان داد.

شهيد صدر بر لزوم فعاليت‌هاى تشكيلاتى در مبارزات سياسى و نيز مبارزه مسلحانه تاكيد مى‌كرد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى ايران نيز آن شهيد بزرگوار هم در عمل و هم در فكر و انديشه، به پشتيبانى از انقلاب اسلامى برخاست و شيعيان عراق را به الگوگيرى از مردم مسلمان ايران فراخواند. شهيد صدر ضمن دعوت از مردم عراق براى انقلاب، آنان را به تبعيت از الگوى حضرت امام دعوت كرد.

از ديد شهيد صدر؛ امام، كسى است كه اميدها بدو بسته است، آيا عاقلانه است كه مرجع دينى‌اى چون امام خمينى، حكومت اسلامى‌اى برپا كند كه از روياهاى ما بود، و ما اكنون به تاييد و پشتيبانى از وى نپردازيم؛ چون رژيم بعث بر ما غضب خواهد كرد.

از ديد شهيد صدر كسانى كه در ايران در راه دفاع از اسلام و مسلمين كشته مى‌شوند، شهيد هستند و خداوند آنان را با امام حسين(عليه‌السلام) محشور مى‌گرداند. شهيد صدر خود نيز سرانجام در راه آرمان و هدف بزرگ خود توسط رژيم بعث به شهادت رسيد و بدين سان، يكى از بزرگ‌ترين سرمايه‌هاى فكرى جهان اسلام در حالى از ميان ما رخت بربست كه عرصه‌هاى مختلف انديشه، حوزه‌هاى علميه و بالاتر از همه انقلاب اسلامى اين روزهاى سخت محتاج نوآورى‌ها، ابتكارات و انديشه‌هاى والاى آن يگانه دوران هستند.

ديدگاه شهيد صدر در باب مرجعيت

سيد صدر پيرامون ذوب در مرجعيت ، به طلاب خود مى گويد كه: «بر شما واجب است كه از ارتباط روحى و شخصى با مراجع بپرهيزيد؛ بلكه مقياس ارتباط شما، بايد مصلحت اسلامى باشد و هر مرجعى كه توانايى خدمت به اسلام را يابد، بر شما واجب است كه همراه او ايستادگى كنيد و در او ذوب شويد. كه مرجعيت آقاى خمينى مثال است كه تحقق يافته است.» البته علت توجه شهيد صدر به مرجعيت امام خمينى و ضرورت ذوب در آن را از ناحيه خدمت به اسلام مى‌داند؛ به طورى كه در هنگام خروج امام از نجف، شهيد صدر اظهار داشت كه: «خروج آقاى خمينى از نجف، خسارت بزرگى بود.»

شهيد صدر و پيروزي انقلاب اسلامي