شب زنده داری

 
شب زنده داری:(1)

از نظر قرآن کریم، انسان در حرکت به سوی پروردگار هستی است و منتهای این سیر که در مسیری پر رنج و پر مشقّت واقع شده است، خداوند متعال می‌باشد:

«يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيهِ؛ اى انسان! تو با تلاش و رنج بسوى پروردگارت می ‏روى و او را ملاقات خواهى كرد».(2)

آیات دیگری نیز به همين مضمون در قرآن کریم وجود دارد که بازگشت انسان را به سوی خود خداوند بر می‌شمرد و انتهای مسیر حرکت او را مقام عنداللهی می‌داند.(3)

بنده‌ای که قدم در راه نهد و با عزمی جزم مسیر تقرّب به درگاه الهی را بپیماید، به مقامی می‌رسد که خدای سبحان او را به نزد خودش دعوت می‌کند و او را در بهشت موعود که با بهشت معمولی تفاوت دارد و مخصوص خود خداوند است، منزل می‌دهد:

«يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، ارْجِعي‏ إِلى‏ رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً، فَادْخُلي‏ في‏ عِبادي، وَ ادْخُلي‏ جَنَّتي؛ تو اى روح آرام‏يافته!

به سوى پروردگارت بازگرد، در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است، پس در سلك بندگانم درآى، و در بهشتم وارد شو!» .(4)

رسیدن به این مرتبۀ عظیم و دست یافتن به این مقصد رفیع، پس از پیمودن راهی طولانی در مسیری پر مشقّت برای آدمی میسّر می‌گردد. راهی که انسان باید بپیماید، از مو باریک‌تر، از شمشیر برّنده‌تر و از آتش سوزنده‌تر است، ولی اگر کسی عزم خود را جزم کند و گامی به سوی پروردگار متعال بردارد، لطف و عنایت خداوند منّان را در همۀ مراحل مسیر پر فراز و نشیبی که می‌پیماید، مشاهده خواهد کرد و حق تعالی را همواره پشتیبان و حامی خود خواهد یافت: 

«وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكي‏ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً؛ و اگر فضل و رحمت الهى بر شمانبود، هرگز احدى از شما پاك نمی ‏شد».(5) 

اگر این توفیق از طرف خداوند برای انسانی که زمینۀ آن را ایجاد کرده است، رفیق راه شد، موانع از سر راه او برداشته می‌شود و در یک زمان بسیار کوتاه، با پیروز شدن در یک امتحان الهی و یا جذب یک نظر ولائی، راه طولانی سیر و سلوک را پیموده و به مقصد خواهد رسید. خوشا به حال این‌گونه افراد که در طول تاریخ بسیار بوده‌اند.

برای رسیدن به هر مقصدی باید از راهی که به آن مقصد منتهی می‌شود، عبور کرد و طیّ مسیر در هر راه و مسیری، محتاج کمک و راهنمائی است. اگر کسی بنا داشته باشد به یک مسافرت معمولی برود، قطعاً از نقشۀ راه بی‌نیاز نخواهد بود. مسلماً راهنمائی کسانی که آن مسیر را پیموده‌اند و به موانع راه و پیچ و خم موجود در آن واقفند، فوائد فراوانی در جهت سهولت طی مسیر دارد و از موانع موجود در آن خواهد کاست. با یک مقایسۀ ساده این نتیجه حاصل می‌شود که اگر یک مسافرت عادی تا این مقدار نیازمند کمک و راهنمائی باشد، حرکت به سوی خدای سبحان با آن موانعی که بر سر راه دارد، راهنمایانی می‌طلبد که علاوه بر وقوف کامل بر جزئیّات مسیر حرکت، قادر به برطرف کردن موانع موجود باشند و بتوانند دست انسان را گرفته، به آن مقصد اعلی برسانند. از سوی دیگر دعوت بندگان به مقصدی خاص، بدون نمایش نقشۀ راه و ارسال راهنما، با حکمت خداوند حکیم سازگار نیست.

بنابراین حق تعالی با انزال کتب آسمانی به ویژه قرآن کریم  و ارسال رسولان و اوصیای ایشان«سلام الله علیهم»، به ویژه چهارده معصوم«سلام الله علیهم»، حجّت را بر بندگان خویش تمام کرده و بر همین اساس انسان را به سوی خویش فرا می‌خواند.

خداوند تعالی در آیات متعدّدی از قرآن مجید به صورت مستقیم و غیرمستقیم راه را به جویندگان حقیقت نشان می‌دهد. پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم»و اهل‌بیت گرامی ایشان«سلام الله علیهم» که مبیّن قرآن هستند نیز در روایات فراوانی سلوک معنوی آدمی را متذکّر شده و به گونه‌ای مسیر حرکت را برای سالک هموار می‌کنند که گویی او را به مقصد رسانیده‌اند. بنابراین سالک باید در پرتو نور قرآن کریم و عترت«سلام الله علیهم»، راه طولانی تقرّب به سوی پروردگار متعال را بپیماید تا گمراه نشود.   

اوّلين دستور خداوند براي پيامبر اعظم«صلی الله علیه وآله و سلم»شب ‌زنده‌داري است. ميزان اين شب‌زنده‌داري را نيز معيّن مي‌فرمايد:

«قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً؛ به پا خيز شب را مگر اندكى، نيمی  از شب يا اندكى از آن را بكاه».(6)

بر اين اساس، شب‌زنده‌داري آن حضرت از شگفتي‌هاي سيرۀ ايشان به‌شمار مي‌آيد. هر چند اين دستورالعمل براي شخص پيامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» نازل شده است، امّا هركس قصد سير و سلوك دارد، با اجراي اين دستورالعمل در حد توان خويش مي‌تواند به مقاماتي عرفاني دست يابد.

پيامبر اكرم«صلی الله علیه وآله و سلم» نیمۀ دوّم شب را بيدار بودند. عبادت و نماز شب ایشان نیز متفرّق بود. به صورتی که دو ركعت نماز مي‌خواندند و پس از کمی استراحت، مجدداً وضو مي‌گرفتند و دو ركعت نماز دیگر به جا می‌آوردند و به همین صورت ادامه می‌دادند تا نزدیک اذان صبح که نماز شفع و وتر را می‌خواندند. و در هر صورت برای شب زنده داری اهمیّت ویژه‌ای قائل بودند. قرآن شريف نیز بر تهجّد و شب‌بیداری تأکید دارد.

مسلمان باید اوّل شب را به استراحت بپردازد و خود را برای شب زنده‌داری در دل شب آماده کند. ولی متأسّفانه برخی مسلمانان عکس آن عمل می‌کنند؛ به گونه‌ای که رسم شده است از اذان مغرب و عشاء تا نیمۀ شب بیدار باشند و از نصف شب تا صبح بخوابند. دستور اسلام که در قرآن مجید و روایات شریف اهل بیت«سلام الله علیهم» آمده است، استراحت در دو سوّم اوّل شب و بيداري در يک سوّم ديگر مي‌باشد:

«... يَنَامُونَ فِي أَوَّلِ اللَّيْلِ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّيْلِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَزِعُوا إِلَي رَبِّهِمْ رَاغِبِينَ رَاهِبِينَ طَامِعِين؛(7)  شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام در آغاز شب می ‌خسبند و چون دو سوّم از شب يا اندكى بيش و كم چندان كه خدا خواهد بگذرد برخيزند و ملتمسانه به پروردگارشان توسّل جويند با حال و اشتياق، و ترس از عذاب، و اميدوارى و چشمداشت بدان چه از ثوابها كه نزد اوست ».(8)

سیرۀ پيغمبر اكرم«صلی الله علیه وآله و سلم» و ائمۀ اطهار«سلام الله علیهم» چنین بوده است که پس از اقامۀ نماز مغرب و عشاء و به جا آوردن نوافل، به استراحت می‌پرداخته‌اند و در نیمۀ دوّم شب بیدار بوده‌اند. علمای بزرگ، دانشمندان و کسانی که موفّقیّتی کسب کرده‌اند نیز از همین سیره تبعیّت کرده‌اند و در نیمۀ دوّم شب علاوه بر عبادت و راز و نیاز با خدای سبحان، به امور علمی و تحقیقی خود نیز رسیدگی می‌کرده‌اند. علمای بزرگواری نظیر علامه طباطبائي«ره» و مرحوم صاحب جواهر«ره»، در ذیل کتاب‌های ارزشمندی همچون تفسیر المیزان و جواهرالکلام، ساعت ختم مکتوبات یا حلّ مشکلات و سؤالات علمی خود را اندکی مانده به اذان صبح، نوشته‌اند.

پایبندی حضرات معصومین«سلام الله علیهم» به شب زنده‌داری و اهتمام بزرگان دین به این امر مهم، حاکی از اهمیّت فوق‌العادۀ احیاء و شب بیداری در مکتب انسان‌ ساز اسلام است. به همین جهت احیاء و شب زنده‌داری به عنوان یکی از مستحبّات مؤکّد در شب‌های قدر تعیین شده است؛ بنابراین اهل معرفت نیز باید شب زنده‌دار باشند.

البته سالک باید به دو نکتۀ مهم در خصوص شب‌ بیداری توجّه داشته باشد: اوّل آنکه مراقب باشد اوقات خود را به بطالت نگذراند و احیاء او همراه با توجّه به حضرت حق باشد. دوّم آنکه شب بیداری او برای انجام وظایف روزانه و به‌‌ جا آوردن واجبات، مضر نباشد. به همین جهت، توصیه می‌شود اوقات خود را تقسیم نماید و به میزان کافی استراحت کند، تا هم توفیق شب‌ زنده‌داری را از دست ندهد و هم از تحصيل و کار و وظایف دیگر غافل نماند.  

 سالک باید بداند که بدون احیاء شبانه به‌‌ جائی نمی‌رسد. لااقل باید یک ساعت قبل و بعد از اذان صبح بیدار باشد. معنا ندارد کسی قصد سیر و سلوک داشته باشد، ولی هنگام اذان صبح خواب باشد. كسي كه هنگام طلوع فجر خواب باشد، مورد نفرين حيوانات است تا چه‌ رسد به نفرين ملائكه. و از برکاتی که سحرگاهان نصیب اهل دل می‌شود، محروم می‌ماند:

دوش وقت سحر از غصّه نجاتم دادند
و اندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند(9)

از اين‌رو، به كساني كه قصد سير و سلوك و خودسازي معنوي دارند توصيه مي‌شود به هر اندازه كه در توان ايشان است ـ هر چند از كار روزانه بسيار خسته باشند ـ حداقل نيم ساعت قبل از اذان صبح تا نيم ساعت بعد از اذان صبح به عبادت بپردازند. در اين يك ساعت خيلي كارها مي‌توان كرد. همانطور که قبلاً نیز بدان اشاره شد، طالب معرفت باید قبل از نماز صبح، نماز شب بخواند و پس از اقامۀ نماز صبح (حتّی المقدور به جماعت)، دقایقی به تلاوت قرآن شریف بپردازد و در ابتدای روز، با قرآن کریم انس بگیرد. بعد از آن، یک توسّل روزانه به محضر مقدّس چهارده معصوم«سلام الله علیهم»، داشته باشد. پيامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» و حضرت زهرا«سلام الله علیها» را با زیارات مختصری که در کتاب مفاتیح الجنان آمده است، زیارت کند و زيارت جامعۀ کبيره را بخواند. در این صورت، نماز شب و نماز صبح خود را در افضل اوقات اقامه کرده‌‌ و به قرآن کریم و عترت«سلام الله علیهم» که دو بال پرواز هستند، متوسّل شده‌ است. مداومت روزانه بر اين برنامۀ صبحگاهی، در پیشرفت سير و سلوک اثرات فراواني دارد. موفّقيت انسان در زندگي و تأمين آتيه نیز، به بیداری و عبادت سحرگاهان بستگي دارد.           

پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» نیز براي انجام مأموريت بسيار مهم خود، نيازمند اراده‌اي قوي و قاطعيّت در گفتار بودند. بنابراين خداوند متعال در آیه‌ای ديگر مي‌فرمايد: «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قيلاً»؛ يعني اگر ارادۀ قوي و تقويت اراده مي‌خواهي تا در كار خود موفّق باشي، اگر مي‌خواهي اين راه پرمشقّت و سختي كه در پيش‌ داري، تو را از پا در نياورد، نماز شب و تهجّد بهترين طريق تقويت اراده است. ثمره و نتيجۀ نماز شب در آيه‌اي ديگر برای آن حضرت تشريح شده است. آنجا كه مي‌فرمايد:

«وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسي‏ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُودا؛ و پاسى از شب را(از خواب برخيز، و) قرآن(و نماز) بخوان! اين يك وظيفۀ اضافى براى توست؛ اميد است پروردگارت تو را به مقامی  در خور ستايش برانگيزد!».(10)

در اين آيۀ شریفه،‌ خداوند رسول اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» را به تهجّد، قيام به عبادت در شب و انجام دادن نافله‌هاي خاصي امر مي‌كند و مي‌فرمايد: «به واسطۀ نماز شب به تو مقام محمود يعني موفّقيّت در رسالت و شفاعت در آخرت عنايت مي‌كنيم.» کسی که از مقام محمود برخوردار شود، در دنيا و آخرت به درجه و مقامي مي‌رسد كه ديگران غبطۀ او را مي‌خورند. به عبارت روشن‌تر، کسی كه نماز شب خوانده است،‌ در دنيا در کار خود موفّق می‌شود و در قيامت، نورانيّت و درخشندگي خيره‌‌كننده‌اي پيدا مي‌كند. او در صف محشر جلو مي‌رود تا به صف انبياء مي‌رسد و آنجا مقام محمود است،‌ در چنان موقعيّتي اهل محشر به او غبطه مي‌خورند. نماز شب، نعمتی است از جانب خدای سبحان که عزّت‌ و ابهّت نمازگزار را نزد مردم افزایش می‌دهد. برخی تصوّر می‌کنند نعم‌ الهی منحصر در مادّیات است، در صورتی که از نعمت‌های اصلی و مهمِّ خداوند که محبوب اولیای الهی است، می‌توان به‌ کسب توفیق نماز شب اشاره کرد. پيامبر خدا«صلی الله علیه و آله و سلم» فرمودند:

«الرَّكعَتانِ فِي جَوفِ اللَّيلِ اَحَبُّ الَيَّ مِنَ الدُّنيَا وَ مَا فيِهَا؛ دو رکعت نماز در دل شب نزد من محبوبتر است از دنیا و هرآنچه در آن می باشد».(11) 

همچنین از وصاياي پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم»به حضرت علي«سلام الله علیه» است كه مي‌فرمايند:

«يَا عَلِيُّ! ثَلاثٌ فَرَحَاتٌ لِلمُؤمِنِ: لِقاءُ ‌الاِخوَانِ وَ ‌تَفطيِرُ ‌الصّائِمِ وَ التّهَجُّدُ مِن آخِرِ اللَّيل؛ اي علي! براي مؤمن سه شادي است: ديدار برادران، گشودن روزه هنگام افطار و شب‌زنده‌داري و نماز در آخر شب».(12)

نافلۀ شب در سیر و سلوک جایگاه برجسته‌ای دارد و عنایاتی از جانب حق تعالی برای سالک رقم خواهد زد؛ وقتي مؤمن در نيمه‌هاي شب، با صرف نظر كردن از لذّت و شيريني خواب، از جاي خود برمي‌خيزد و نماز شب مي‌خواند، عنايت خاصي از سوي پروردگار عالم شامل حال او می‌شود. نماز شب، برکت دنیا و نورانیت آخرت را برای اهل معرفت به ارمغان می آورد و ترک آن، حتّي برای یک مرتبه نیز نزد پویندگان راه حقیقت، خسارت جبران ناپذیری به شمار می‌آید و از آن برآشفته می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که اگر فرزند خود را از دست بدهند، این‌چنین ناراحت و پریشان نخواهند شد.

مرحوم آیت الله میرزا علی آقا شیرازی«ره» که از علمای وارستۀ اصفهان بود، زمانی به قم آمده بود و به دلیل ارادتی که شهید آیت الله مطهری«ره»به ایشان داشت، میهمان او بود. يك شب تعدادی از فضلا به دیدن آقای شیرازی آمده بودند و جلسۀ آنان تا حدود نيمه شب طول کشید و آقای شیرازی دیرتر از هر شب خوابید. همین موضوع توفیق تهجّد و نماز شب را از آیت الله شیرازی«ره» سلب کرد و موجب شد آن مرد الهی، هنگام اذان صبح از خواب بیدار شود. نقل می‌کنند آیت الله شیرازی«ره» به‌ قدری از این اتّفاق متأثّر شده بود و گریه و زاری کرده بود که گوئی فرزند ایشان فوت شده است. بعد گفته بود من شانزده هفده ساله بودم که یک شب برای نماز شب بیدار نشدم، آن روز تا شب گریه می‌کردم و شب گذشته آن حادثه تکرار شد.

در نماز شب است که انسان توفیق راز و نياز با خداوند تبارک و تعالی و نجوای عاشقانه با او را پیدا می‌کند و می‌تواند از جاذبه‌های عالم ملكوت برای سیر عرفانی خود استفاده نماید. دل سالک در اثر خواندن نماز شب، مهیّای پذیرایی از صاحب اصلی خود یعنی خدای مهربان می‌شود. به عبارت روشن‌تر، نماز شب، دل آدمی را از رذائلی که جایگاه حضرت رحمان«جلّ و علا» را غصب کرده‌اند، می‌زداید و نور خدای سبحان را در آن جلوه‌گر می‌کند.

بنابراین سیر و سلوک بدون نماز شب، سالک را به مقصد نمی‌رساند. امام حسن عسکري«سلام الله علیه» می‌فرمایند:

«إِنَّ الْوُصُولَ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا يُدْرَكُ إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّيْل».(13)

بنابر این فرمايش امام عسکري«سلام الله علیه» معقول نيست كسي بتواند بدون تهجّد و نماز شب، راه را بپیماید. اهمیّت نافلۀ شب به قدری است که ائمۀ طاهرین«سلام الله علیهم» در برخی روایات فرموده‌اند: اگر کسی موفّق به خواندن نماز شب نشد، شایسته است قضای آن را به جا آورد.(14)  همین توجّه به نماز شب و مداومت بر خواندن و اصرار بر قضا نمودن آن، موجب کسب توفیق دائمی درک نافلۀ شب در وقت فضیلت می‌شود.

اساتید بزرگوار اخلاق و بزرگان علما، همواره شاگردان خود را به مداومت بر نماز شب سفارش و ترغیب می‌کرده‌اند. استاد عظيم‌‌الشأن ما علامه طباطبائي«ره» مي‌‌فرمودند: در مدرسه ايستاده بودم و متوجّه شدم کسی دست خود‌ را روی شانۀ من گذاشت. برگشتم، مرحوم آیت الله آقاي قاضي«ره»را دیدم. ایشان فرمودند: فرزندم، اگر دنيا مي‌خواهي‌ نماز شب، اگر آخرت مي‌خواهي نماز شب، اگر هم دنيا و هم آخرت را مي‌خواهي، نماز شب.

نماز شب موجب تابش انوار ربوبي است و باعث مي‌شود آن نور، بر چهرۀ نمازگزار نيز تجلّي ‌يابد؛ به‌طوري‌كه بر همگان آشكار مي‌گردد. گويي زيبايي، شادابي و نشاط خاصي بر چهرۀ او ظاهر مي‌شود. جذبه‌هاي الهي شامل بندگاني مي‌شود كه در دل شب براي خواندن نماز قيام مي‌كنند. چنين بندگاني در معرض رحمت الهي و نسيم ربوبي قرار مي‌گيرند. نماز شب‌ موجب حسن خلق‌ مي‌شود و غم و اندوه را از دل بندۀ شب‌‌زنده‌دار زايل مي‌كند. مداومت بر نافلۀ شب فوائد فراوانی دیگری نیز دارد که بندگان از بیان و درک آن فوائد، عاجزند. خداوند در قرآن كريم مي‌فرمايد:

«فَلاَ تَعلَمُ نَفسٌ مَا اُخفِيَ لَهُم مِن قُرَّةِ اَعيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا‌ يَعمَلُونَ؛ هيچ كس نمی ‌داند چه پاداشهاى مهمی  كه مايۀ روشنى چشمهاست براى آنها نهفته شده، اين پاداش كارهايى است كه انجام می ‌دادند!».(15)

كسي نمي‌داند كه در عالم غيب آنچه مايۀ روشني چشم‌هاست، براي شب‌زنده‌داران آماده شده است و اين پاداش عملي است كه‌ انجام داده‌اند.

ترک نماز شب در بیان ائمۀ اطهار«سلام الله علیهم»بسیار مذمّت شده است. حضرت ولی عصر«ارواحنا فداه»، در موارد متعدّدی خطاب به کسانی که توفیق تشرّف خدمت ایشان پیدا کرده‌اند، فرموده‌اند: «ننگ است براي شيعيان ما كه نماز شب و شب‌بيداري نداشته باشند». از مرحوم آیت الله العظمي مرعشي نجفی«ره»نقل شده است که: «روزی در راه زيارت گم شدم و بالأخره تا نزديك مرگ بي‌تاب گشتم. با توسّلي به امام زمان«ارواحنا‌فداه»، حضرت به سراغ من آمدند و مرا نجات دادند و فرمودند که «ننگ است براي شيعيان ما كه نماز شب نداشته باشند.»

نماز شب مستحب است، امّا هر امر مستحبّی را نمی‌توان ترک کرد. اگر بنده بداند که خداوند متعال به نماز شب او، نزد فرشتگان مباهات می‌کند و به واسطۀ نافلۀ شب، او را می‌آمرزد، هیچگاه از خواندن آن غافل نمی‌شود. رسول گرامي «صلی الله علیه و آله و سلم»می‌فرمایند:

«إذَا قَامَ العَبدُ مِن لَذِيذِ مَضجَعِهِ وَ النُّعاسُ فِي عَينَهِ لِيُرضِي رَبَّهُ بِصَلاةِ لَيلِهِ بَاهَي اللهُ بِهِ المَلائِكَةَ وَ قَالَ: امَا تَرونَ عَبدي هَذَا قَد قَامَ مِن لَذِيذِ مُضجَعِهِ لِصَلاةَ لَم أفرِضهَا عَلَيهِ، اشهَدُوا أنِّي قَد غَفرتُ لَهُ؛ آن‌گاه كه بنده از بستر گرم و خوشايند خود برمي‌خيزد، تا خشنودي پرودگارش را با برپاداشتن نماز شب به دست بياورد، در حالي كه خواب آلودگي در چشمان او باقي است، خداوند متعال به خاطر او به فرشتگان مباهات مي‌كند و مي‌فرمايد: آيا نمي‌بينيد اين بندۀ مرا! او از بستر گرم خويش برخاسته است تا نمازي را كه بر او واجب نگردانيده‌ام، برپا دارد؛ شاهد باشيد كه من او را آمرزيدم».(16)

اساساً به جا آوردن مستحبّات در سیر و سلوک‌ از اهمیّت والائی برخوردار است. انجام واجبات وظیفۀ سالک است و علاوه بر آنکه ثواب دارد، موجب تقرّب مي‌گردد. امّا قرب والاتر و مقام محمود، در اثر اهميّت به مستحبّات نصيب سالک مي‌شود. از این رو در تعالیم دینی، مستحبّات و خصوصاً نماز شب به «قرب ‌نوافل» تعبیر شده است.

این موضوع مصداق عرفی نیز دارد؛ وقتی کسی را به کاری می‌گمارند، اگر به اندازۀ تعهّد شده کار کند، مؤاخذه نمی‌شود و به همان میزان، مستحقِّ دستمزد است. ولی آنچه موجب تقرّب و محبوبیّت بیشتر می‌شود، انجام کارهای زائد بر وظیفۀ معهود است.

نماز شب از این جهت که یک عبادت بیش از حدّ انتظار و زائد بر وظیفه است، انوار الهی را در قلب انسان متجلّی می‌نماید و او را به مقام قرب الهي می‌رساند.

خداوند عزّوجل در روایتی که امام صادق«سلام الله علیه» از قول پیامبر ‌اکرم «صلی الله علیه و آله و سلم»نقل کرده‌اند، می‌فرماید:

«وَ مَاتَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدٌ بِشَيْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ وَ إِنَّهُ لَيَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّي أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِي يَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِي يُبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِي يَنْطِقُ بِهِ وَ يَدَهُ الَّتِي يَبْطِشُ بِهَا إِنْ دَعَانِي أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِي أَعْطَيْتُهُ؛

و هيچ بنده‌اي به‌چيزى به من تقرّب نجويد كه نزد من محبوب‏تر از آنچه بر او واجب كرده‏ام باشد، و همانا او به‌ وسيلۀ نماز نافله به من نزديك شود تا آنجا كه من او را دوست بدارم، و هنگامی  كه او را دوست بدارم گوش او شوم، همان گوشى كه با آن مي‌شنود و چشم او گردم، همان چشمی  كه با آن ببيند و زبانش شوم همان زبانى كه با آن سخن گويد، و دست او گردم، همان دستى كه با آن بگيرد، اگر مرا بخواند اجابتش كنم و اگر از من چيزي بخواهد به او عطا مي‌کنم».(17)

نماز شب انسان را به نور خداوند متّصل‌ می‌کند و‌ او را نزد پروردگار محبوب می‌نماید. وقتی چنین شد، چشم و گوش و زبان و دست وی خدائی می‌شود. افزون بر این، مستجاب‌الدّعوه می‌گردد و هرچه از خدای سبحان طلب نماید به او عطا می‌فرماید.

درک نافلۀ شب، رستگاری دنیا و آخرت، و ترک آن، گرفتاری دو گیتی را به همراه خواهد داشت. نماز شب در عالم قبر و عالم برزخ به صورت یک رفیق و همراهِ نوراني برای انسان ظاهر می‌شود و به او یاری می‌رساند. بنابراین ترک نماز شب به ویژه برای اهل سیر سلوک، ابداً به صلاح نیست و خسارات فراوانی به همراه دارد.

منابع:

1 - این دستور العمل ها برگرفته شده اند از مباحث اخلاقی حضرت آیت الله مظاهری حفظه الله.
 http://www.almazaheri.ir
2 - الإنشقاق / 6
3 - از جمله البقرة / 156: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ»، النجم / 49: «وَ أنَّ إِلى‏ رَبِّكَ الْمُنْتَهي» و ...
4 - الفجر / 30-27
5 - النور / 21
6 - المزمل/ 3-2
7 - صدوق، محمّد بن على بن بابويه، من لا يحضره الفقيه، دفتر انتشارات اسلامی . قم. دوم، 1413 ه‍ ق. ج1. ص 482.
8 - غفارى، على اكبر. ترجمه من لا يحضره الفقيه. نشر صدوق. تهران. اول، 1409 ه‍ ق. ج2. ص 173
9 -  حافظ شیرازی. غزل شماره 183
10 - الإسراء/ 79
11 - شیخ حر عاملی. وسائل الشّيعة، موسسه آل البیت. قم 1409ق. ‌ج 8، ص 156.
12 -  من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 358. 
13 - مجلسی. محمدباقر. بحارالانوار. موسسه الطبع و انشر. بیروت. 1410ق. ج 75، ص 380.
14 - شیخ طوسی. تهذيب الاحکام، دارالکتب الاسلامیة. تهران. 1407ق. ج 2، ص 335.
15 - السجده‌/ 17.
16 - وسائل الشّيعة، ج 8، ص 157.
17- کلینی، محمدبن یعقوب. الکافی. دارالکتب الاسلامیة. تهران. 1407ق. ج 2، ص 352.

گروه حوزه علمیه تبیان – علی محمد سرلک