مسجد، جايگاه و آثار

مفهوم شناسي
برخي از اصطلاحات ديني، پيش از اسلام نيز به كار مي‌رفته‌اند و معاني گوناگوني داشته‌اند، ولي در اسلام همان اصطلاحات، معاني ويژه‌اي به خود گرفته‌اند.مسجد و محراب از اين واژگانند. در كتاب‌هاي لغت، معاني فراواني براي اين دو واژه بيان شده است.

مسجد
مسجَد (به فتح جيم) به معناي پيشاني كه نشان سجده بر آن باقي مانده است و هر يك از اندام‌هايي كه در هنگام سجده كردن با زمين تماس گيرد آمده است.[1]
مسجد (به كسر جيم) به معناي محل و موضعي است كه در آن جا سجده كنند و هر محلي كه در آن عبادت انجام شود و هم چنين مكان ويژه‌اي كه براي برپا داشتن نماز وقف كنند. مكان عبادت مسلمانان، خانه خدا، جايگاه سجود، جاي نماز خواندن و نمازگاه، از معاني مسجد به شمار مي‌روند.[2] مسجد در اصطلاح مكاني است كه براي نماز و عبادت تعيين مي‌شود و احكام ويژه‌اي دارد، براي مثال، توقف جنب و حائض در آن حرام است، تميز كردن آن مستحب و خوابيدن در آن مكروه است. بنابراين، نمازخانه‌هاي مدارس و اداره‌ها و حسينه‌ها كه در آن نماز مي‌خوانند، ولي به عنوان مسجد تعيين نشده، احكام مسجد را ندارند.
علت اينكه جايگاه نماز و عبادت، مسجد ناميده شده، اين است كه سجده از شريف‌ ترين و مهم‌ ترين اركان نماز است و در آن، بيش از ديگر بخش‌هاي نماز، انسان به خداوند نزديك مي‌شود، پس، اسم مكان را از سجده گرفته‌اند و آن را محل عبادت و نماز ناميده‌اند.

محراب
محراب از ماده حرب به معناي جنگ است. مسلمانان بايد اين درس را هميشه در مسجد بياموزند كه براي به دست آوردن كمالات مورد نظر اسلام، راهي جز جهاد و جنگ با دشمنان داخلي (هواي نفس و دسيسه شيطان) و خارجي (دشمنان اسلام و كافران) كه هميشه در كمين انسان مؤمن نشسته‌اند و براي سرنگوني آنان نقشه‌ها مي‌كشند، وجود ندارد.
محراب در لغت به اين معنا آمده است: بالا خانه و حجره بالاي حجره، غرفه، صدر مجلس، پيشگاه، مقابل پايگاه، صدر اطاق، پيشگاه مجلس و شريف ترين موضع آن، جاي نشستن پادشاهان، جاي امام [جماعت] در مسجد، شريف ترين جاي در مسجد، طاق درون مسجد كه به طرف قبله باشد. چون اين طاق وسيله مبارزه با شيطان است، محراب نام كرده‌اند.[3]
درصدر اسلام استفاده از محراب براي مشخص كردن سمت مسجد الحرام شناخته شده نبود و محراب بعدها براي تعيين جهت قبله، به ساختمان افزوده شد. درباره نخستين محراب، سخنان گوناگوني گفته‌اند. برخي محراب مسجد النبي و برخي محراب جامع سيد عتبه را نخستين محراب مي‌دانند.[4]واژه محراب در قرآن چهار بار تكرار شده است كه به معناي محل عبادت است.[5]


ضرورت و اهميت موضوع
واژه مسجد يادآور سجده و كرنش است كه زيباترين شكل پرستش و بندگي است. مسجد مركز پرستش خالصانه و توحيد ناب است كه سروش اذان از آن جا طنين مي‌افكند و جان و دل خداپرستان را صفايي تازه مي‌بخشد. مسجد، نخستين نهاد عبادي ـ سياسي در جامعه اسلامي است. جايگاه علم و دانش، محل عبادت، جايگاه قاضيان، عالمان و مفسران و پايگاه تبليغاتي اسلام كه قداست و حرمت والايي دارد.
مسجد‌ها بزرگ ترين پايگاه‌هاي ديني هستند و پس از گذشت 14 قرن، هنوز محكم‌ ترين مقر ديني به شمار مي‌روند و گذشت زمان و تبليغات دشمن نتوانسته است ا ين پايگاه اسلام را منزوي كند. در قرآن مجيد و گفتار معصومان، فضيلت‌هاي فراواني براي مسجد بيان شده است. هم چنين در اين سخنان، با بيان جايگاه والاي اين مكان مقدس، افرادي كه به مسجد رفت و آمد مي‌كنند نيز پر منزلت شمرده شده‌اند. در اين بخش جنبه‌هاي ضرورت و اهميت مسجد را بيان مي‌كينم:

1ـ فضيلت مسجد
مسجد خانه پيامبران و پرهيزكاران[6] و مؤمنان[7] است. مسجد‌ها انوار الهي[8] و بهترين مكان‌ها نزد خداوند هستند؛[9] زيرا مسجد زيارتگاه موحدان است و باغ‌هاي بهشت در زمين است.[10]
مسجد بازار آخرت[11] و خانه خدا در زمين است[12] و ستارگان زمين به شمار مي‌روند.[13] بنابراين، مساجد در رديف قرآن و عترت قرار داده شده است.[14]

2ـ حضور در مسجد
نشستن در مسجد، عبادت است[15] و سبب آرامش و رحمت الهي مي‌شود.[16]
حاضران در مسجد، ميهمانان[17] و زائران پروردگار هستند.[18] نشستن در مسجد گنجينه‌اي بهشتي، بلكه[19] بهتر از نشستن در بهشت است.[20]
رفتن به مسجد ثواب بسياري دارد و سبب افزايش حسنات[21] و حذف گناهان مي‌شود.[22] و انسان را در جوار عرش الهي جاي مي‌دهد[23] و از آتش سوزان‌ رهايي مي‌بخشد.[24] هم چنين سبب ورود انسان به بهشت مي‌شود.[25]

3ـ آباد كردن و بناي مسجد
هر كس مسجدي بسازد، از اهل خدا مي‌شود[26] و وارد بهشت مي‌گردد[27] و خداوند به او در بهشت، خانه[28] يا قصر [29] يا شهر بزرگي[30] مي‌بخشد. كساني كه مسجد را آباد مي‌كنند مانع نزول بلا هستند.[31] مسجدها بايد بزرگ[32] و بدون اشرافيت ساخته شود[33] و زينت كردن آنها هم چون معبدهاي يهود و نصاري جايز نيست.[34]هم چنين مشركان حق ندارند خانه‌هاي خدا را آباد كنند.[35]

4ـ آداب مسجد
برخي از بناها، اهميت ويژه‌‌اي دارند و شارع مقدس براي آنها آدابي خاص تعيين كرده تا مسلمانان بر اساس آن، اعمال ديني را اجرا و در آن بناها رفت و آمد كنند. براي مثال مكه و حرم ائمه، احكام و قداست ويژه‌اي دارند.
مسجد نيز از مكان‌هايي است كه فضيلت ويژه‌اي دارد و رفت و آمد و حتي توقف در آن با قاعده و قانون‌هايي، صورت مي‌گيرد. اين خود نشان دهنده اهميت و قداست مسجد در نظر شارع است.
داشتن طهارت،[36] خواندن‌ دعاي ورود به مسجد،[37] وارد شدن با پاي راست[38] و بد بو نبودن دهان،[39] از آداب ورود به مسجد است. نشستن رو به قبله،[40] تميز كردن مسجد،[41] خواندن نماز تحيت[42] و خوش بو كردن مسجد[43] نيز از كارهاي مستحب به شمار مي‌رود.
انداختن آب دهان و بيني[44] خنديدن در مسجد،[45] خواندن نماز ميت در مسجد،[46] خريد و فروش،[47] خوابيدن،[48] خواندن شعر،[49] اجراي حدود[50] و سخنان بيهوده[51] در مسجد مكروه است و خواندن دعا هنگام خروج[52] و بيرون رفتن با پاي چپ،[53] از آداب خارج شدن از مسجد است.

5ـ مقام و منزلت اهل مسجد
اهل مسجد، زائران خدا هستند[54] كه از بلاها و مشكلات در امانند[55] و مردگان به آنان غبطه مي‌خورند.[56] فرشتگان در كارها به آنان كمك مي‌كنند.[57] خداوند در قيامت به آنها توجه بسيار دارد[58] و اين گروه در شمار محبوب ترين افراد نزد خداوند قرار مي‌گيرند.[59] كه پاداش آنان خانه بهشتي است؛[60] زيرا آنان در آسايش و آرامش خواهند بود و بي شك از صراط عبور خواهند كرد.[61]

6ـ ترك مسجد
كسي كه در منزلش براي دوري از مسجد نماز جماعت برگزار كند، نماز او و همراهانش تمام و كامل نيست[62]و كسي كه صداي اذان را از مسجد بشنود و بي دليل از مسجد خارج شود منافق است؛ مگر اينكه قصد داشته باشد به مسجد باز گردد.[63]
معبدهايي كه مردم در آن نماز نمي‌خوانند، به سوي خداوند شكايت مي‌كنند و مي‌گويند: پرورگارا! اينها مرا تعطيل و ضايع كردند. خداوند در پاسخ مي‌فرمايد: به عزت و جلالم، يك نماز آنان را نمي‌پذيرم.[64] بنابراين، همسايه مسجد، اگر بدون دليل در مسجد نماز نخواند، نماز او تمام و كامل نيست.[65] امام بزرگوار (عليهم السلام) نيز با افرادي كه در مسجد حاضر نمي‌شدند به تندي برخورد مي‌كردند. اميرالمؤمين مي‌فرمايد:قومي كه در مسجدهاي ما براي نماز جماعت حاضر نمي‌شوند، پس آنان با ما در خوراك و مشورت و ازدواج حق شركت ندارند و هيچ چيزي از اموال ما را نمي‌توانند بگيرند تا در نماز جماعت ما حاضر شوند.[66]به همين سبب در روايت‌ها، كسي كه مسجد را گرامي ندارد ملعون شناخته شده است.[67]

جايگاه موضوع
گاهي بحث‌هايي در سطح اجتماع و فرايندهاي فرهنگي مطرح مي‌شود كه از جنبه‌هاي گوناگون با مسائل ديني ارتباط پيدا مي‌كند. در اين بخش، اهميت موضوع مسجد در ميان مسائل اجتماعي و ديني بررسي و به گونه‌اي ارتباط آنها با يكديگر بيان شده است. به اين ترتيب، ضرورت بحث و پژوهش در اين موضوع مشخص مي‌شود.

1‌ـ مكان‌هاي مذهبي
مذهب، بزرگ ترين ركن زندگي بشري است كه در شكل‌هاي ويژه‌اي گسترش مي‌يابد و نمود‌هاي گوناگوني دارد، در هر دين، اعمال و آداب ويژه‌اي رعايت مي‌شود كه برخي فردي و برخي گروهي است.
در اين ميان، مجالس مذهبي، در همه مذاهب حتي اديان غير الهي، جايگاه ويژه‌اي دارند. در هر يك از مذ‌هب‌ها، مراسم ديني ويژه‌اي وجود دارد كه با همين مراسم شناخته مي‌شوند. اين مراسم، بيانگر عمق و گستردگي آن دين است و بر اساس جهان بيني و تعاليم آن مذاهب، شكل مي‌گيرد.
يكي از راه‌هاي ترويج دين، برپايي مجالس مذهبي است. اين مجالس، گرايش‌هاي دين داري را تقويت مي‌كند و تبليغ عملي دين به شمار مي‌رود.
مسجد، يكي از مهم‌ ترين مكان‌هاي برپايي مجالس ديني است. در خانه‌ها، حسينيه‌ها، تكيه‌ها، حرم ائمه، امام زاده‌ها مدارس نيز برخي از مراسم مذهبي انجام مي‌شود، ولي مسجد از همه اين مكان‌ها مهم تر است و مردم مجالس بيشتري در آن برپا مي‌كنند.
نماز جماعت، سخنراني ديني، مراسم فاتحه، عزاداري ماه محرم و صفر، جلسه‌هاي قرآن و دعا و نيايش، گرامي داشت مناسبت‌هاي ديني همچون تولد ائمه و عيدهاي مذهبي همه و همه از مهم‌ترين مجالس هستند كه با رونق و شكوه بسيار، در مسجدها برپا مي‌شوند.
پس مسجد مكان بسيار مناسب براي برپايي مجالس مذهبي است كه زمينه خوبي را براي گسترش دين‌داري ايجاد مي‌كند.

2ـ حافظ نظام ارزشي
ارزش، واژه‌اي است كه معاني و كاربردهاي گوناگوني دارد كه در شاخه‌هاي فلسفه، فلسفه اخلاق، علوم تربيتي، علوم اجتماعي و مباحث اقتصادي به كار مي‌رود.
ارزش‌هاي حقيقي انسان بخش اساسي و مهمي از فرهنگ جامعه را تشكيل مي‌دهند كه در پايداري و رشد و پيشرفت آنها نقش اساسي ايفا مي‌كند. ارزش‌ها، هم به لحاظ فردي و هم به لحاظ زندگي اجتماعي، عنصري محوري و مهم در زندگي انسان به شمار مي‌روند. بدون در نظر گرفتن جهت‌گيري‌هاي گوناگون و متضادي كه درباره مصداق‌هاي ارزش‌ها دربين انسان‌ها و جوامع بشري به چشم مي‌خورد، اصل اهميت و نقش والاي آن در تاريخ جامعه امروز بشري انكارناپذير است.
دگرگوني ارزش‌ها، زمينه رخداد و انقلاب و مهم‌ترين آرمان انقلاب اسلامي است و دشمنان مي‌كوشند با دگرگون كردن منفي نظام ارزشي مردم، انديشه‌هاي پليد استعماري و ضد ديني خود را عملي كنند.[68]
مسجد‌ها يكي از مهم‌ترين پايگاه‌هاي ديني هستند كه به حراست از نظام ارزشي مي‌پردازند و از فراموش شدن ارزش‌ها جلوگيري مي‌كنند. برپا داشتن مراسم ديني در مسجد سبب تربيت نيروهاي مذهبي، جهت دهي به مراسم‌هاي ديني، تبليغات ديني، معنوئي كردن فضا و روشنگري‌هاي فرهنگي، انقلابي و اسلامي مي‌شود و اين شيوه‌اي مؤثر در مبارزه با جريان‌هاي دين گريز است و مسجد جايگاه ويژه‌اي در اين زمينه دارد.

3ـ مبارزه با تهاجم فرهنگي
تهاجم فرهنگي، يكي از گونه‌هاي تسلط بيگانگان است كه از راه‌هاي فرهنگي انجام مي‌شود. دشمنان انقلاب، پس از مبارزه‌هاي سياسي، اقتصادي و نظامي، تهاجم فرهنگي را به عنوا ن اثرگذارترين شيوه برگزيدند. با توجه به حجم گسترده تبليغات ضد ديني غرب بر ضد اسلام، اگر شيوه صحيحي براي دفاع از فرهنگ و تعاليم اسلامي در پيش نگيريم، مباني ديني نسل آينده انقلاب در خطر خواهد بود. گفتيم كه مسجد به عنوان پايگاه ديني و فرهنگي، نقش ويژه‌اي در دفاع از ارزش‌هاي ديني بر عهده دارد. مسجد با بيان خطر تهاجم فرهنگي و تقويت گرايش‌هاي مذهبي، از تعاليم و مفاهيم ديني دفاع مي‌كند و حتي با بيان فرهنگ و آموزه‌هاي اسلام در برابر تهاجم فرهنگي غرب مي‌ايستد. رونق و تقويت مسجدها، عامل مهمي در حفظ و تقويت كيان فرهنگي است.

4ـ تبليغات
در جهان امروز، تبليغات، جايگاه ويژ‌ه‌اي دارد و مهم‌ ترين ابزار استعمار نوين به شمار مي‌رود. با نگاهي كوتاه به گستره تبليغات استكبار جهاني و امكانات و ابزار كارآمدي كه در سيستم تبليغاتي ابر قدرت‌ها به كار گرفته شده است، جايگاه و ارزش تبليغات در جهان، بهتر معلوم مي‌شود.
مفاهيم و تعاليم ديني با اثر پذيري اين تبليغات، دچار تزلزل و تحريف مي‌شود و در نهايت گرايش‌هاي ديني در سطح جامعه كاهش مي‌يابد. امروزه استعمار با تبليغاتي گسترده از جنبه‌هاي گوناگون به مبارزه عليه اسلام برخاسته است.
مسجد به عنوان سنگر اصلي مكتب حنيف، از صدر اسلام تا كنون، پايگاه مبلغان راستين راه حق بوده و مسلمانان همواره از اين سنگر براي خنثي كردن تبليغات منفي استعمار گران و زورمندان زمان خويش و هم چنين اعتلاي اسلام استفاده كرده‌اند. مبلغان اسلام در زمان زورگوترين حاكمان و پادشاهان، مسجد را پايگاه تبليغي خويش قرار داده بودند و به شيوه‌هاي گوناگون، به تبليغ معارف و فرهنگ اسلام مي‌پرداختند.
افزون بر موارد بالا، تأثير كاركردهاي مسجد در بر طرف كردن نيازهاي مسجد قابل توجه است؛ زيرا مسجد فقط آثار و ابعاد عبادي ندارد، بلكه نقش مسجد از جنبه‌هاي فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي، تربيتي و سياسي قابل بررسي است. مسجد علاوه بر آثار فردي، بر خانواده نيز تأثير دارد و بر بالندگي آن مي‌افزايد. نيم نگاهي به كاركردهاي مسجد براي پويايي و چالاكي يك جامعه، جايگاه مهم آن را نشان مي‌دهد.

در بخش دوم، چگونگي اثر گذاري مسجد را بررسي مي‌كنيم تا نقش مسجد در ايجاد جامعه‌اي مدرن و منظم مشخص شود.
تاريخچه موضوع
حضرت ابراهيم به فرمان خدا، خانه كعبه را بنا نهاد تا موحدان و خداپرستان، عبادتگاهي در خور و شايسته داشته باشد. بعدها صومعه‌ها، كليساها و كنيسه‌ها، مكانهاي عبادت پيروان اديان گوناگون بود. در اسلام پس از هجرت پيامبر به مدينه، اولين مسجد با همكاري مسلمانان ساخته شد كه علاوه بر مكان عبادت، جنبه آموزشي، نظامي و فرهنگي نيز داشت و جايگاه مهاجران بي خانه نيز به شمار مي‌رفت.
مسجدهاي اوليه مسلمين، عبارت از قطعه زميني وسيع و تقريبا مربع شكل بود كه اطراف آن را چهار ديوار يا خندق احاطه مي‌كرد و در سمت قبله، سقف كوچكي داشت كه بر ستون‌هايي از تنه نخل و غيره استوار گشته بود. در اين زمان مسجدها مأذنه نداشتند و اين نقشه، اساس تمام مساجد اسلامي گشت... .
نخستين مسجد را حضرت محمد (صلي الله عليه و آله) در مدينه در كنار خانه خود ساخت. زمين آن خوابگاه شتران بود و پيغمبر آن را از صاحبش خريد. سپس خلفا و حاكمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزيين آن كوشيدند.[69]
در صدر اسلام، هر شهر، يك مسجد داشت، ولي از آن جا كه براي بسياري از مسلمانان، روزي پنج بار رفتن به مسجد كاري دشوار بود، از اين رو، در كنار مسجد جامع شهر، مسجدهاي ديگري در محله‌ها و حتي در روستاها ساخته‌ شد.صحرانشينان كه در محل زندگي خود مسجد نداشتند، نماز جمعه را در فضاي آزاد به جاي مي‌آوردند.
از زمان قديم در هر مسجدي مناره يا مناره‌هايي برپا مي‌شده است. مناره‌ها، برج گونه‌هايي هستند كه مؤذن از فراز آن اذان مي‌گويد و مؤمنان را به برپايي نماز فرا مي‌خواند. مناره، نخستين بار در زمان امويان در سوريه ساخته شد.[70]
در بررسي تاريخي مسجد در صدر اسلام به مسجدي بر مي‌خوريم كه پيامبر با بناي آن مخالفت و آن را تخريب كردند. مسجد ضرار مسجدي بود كه در كنار مسجد قبا، به وسيله گروهي از منافقان طايفه بني غنم بن عوف ساخته شد. منافقان كوتاه شدن مسير بيماران و كساني كه كارشان زياد است را بهانه‌اي براي ساختن اين مسجد بيان كردند. اين مسجد از روي حسادت و كينه، به عنوان مكاني براي دسيسه عليه اسلام بنا شده بود كه پيامبر درباره آن فرمود:به اين مسجد كه مردمي ظالم آن را ساخته‌اند برويد و پس از ويران كردن، آن را آتش بزنيد.[71]
آيه‌هاي 107 و 108 سوره توبه نيز درباره اين مسجد نازل شده است.[72]

جايگاه معبد در اسلام و ديگر اديان الهي
بشر بر پايه فطرت خود، توحيد و يگانگي خداوند رادرك مي‌كند و ذات پاك حق را از وابستگي به زمان و مكان خاص، منزه مي‌داند. با اين حال، گويا يك گرايش فطري ديگر نيز او را وادار مي‌كند تا در مكاني كه انتساب بيشتري با خداوند دارد به عبادت او بپردازد. گويا جايگاهي كه منسوب به خداست، بهتر مي‌تواند بشر را از امواج دغدغه‌ها و اضطراب‌ها دور و به ساحل آرامش نزديك كند.
از همين رو، تاريخ معبد و پرستشگاه، به اندازه عمر انسان قدمت دارد. باستان شناسان از معبدهايي خبر مي‌دهند كه از آغاز پيدايش انسان وجود داشته‌اند. قرآن مجيد نيز نام معروف اديان الهي را با نام پرستشگاه‌هاي آنها همراه كرده است.[73]
پيروان اديان گذشته وظيفه داشتند كه نماز را فقط در پرستشگاه‌هاي خود به جا آورند و نمازگزاردن در خارج از معبد، تنها از روي ناچاري براي آنان روا بوده است.
در اسلام با آنكه بر نمازگزاردن در مسجد تأكيد فراوان شده، ولي نماز در خارج از مسجد نيز صحيح است.
اين حكم الهي علاوه بر آنكه كار را براي امت پيامبر آسان كرده است، نكته‌اي لطيف نيز در خود پنهان دارد كه عالمان الهي آن را چنين بيان كرده‌اند:در حقيقيت، با آنكه همه زمين با خداوند نسبت يكساني دارد، ولي خداوند به لطف خويش با مسجد، معامله خانه را مي‌كند يعني آنها را محل ديدار و مجلس انس و زيارت قرار داده است. اين بدين معناست كه تعيين مجلس ديدار و حضور را به اختيار ما واگذار فرموده و اين از بزرگ ترين بزرگواري‌هاست.[74]
با آنكه همه گستره خاك براي امت پيامبر همچون، مسجد است، ولي مسجد به معني اصطلاحي آن، جايگاه و محفلي ويژه براي عبادت خالصانه به شمار مي‌رود. از همين رو، جنبه‌هاي عبادي مسجد، از ديگر جنبه‌‌هاي آن برجسته‌ تر و پرفروغ تر مي‌نمايد.

قرآن و جنبه‌هاي عبادي مسجد
در قرآن، هر جا سخن از مسجد به ميان آمده، جنبه‌هاي عبادي آن به عنوان نقش اوليه و بنيادين اين جايگاه مقدس، مورد تأكيد قرار گرفته است. خداوند بزرگ مي‌فرمايد:و مساجد ويژه خداست. پس هيچ كس را با خدا مخوانيد. (جن: 18)
و در آيه ديگر مي‌فرمايد:پروردگارم بر دادگري فرمان داده است و اينكه در هر مسجدي روي خود را مستقيم (به سوي قبله) كنيد و در حالي كه دين خدا را براي او خالص گردانيده‌ايد وي را بخوانيد. همان گونه كه شما را پديد آورد و به سوي او باز مي‌گرديد. (اعراف: 29)
اين آيه به روشني مي‌فهماند كه مسجد، كانون پرستش خالصانه است. خداوند بزرگ در جايي ديگر، مسجد را جايگاهي معرفي مي‌كند كه در آن نام خداوند فراوان برده مي‌شود.
و مساجد يذكر فيها اسم الله كثيرا؛ و مساجدي كه نام خدا در آنها بسيار برده مي‌شود.(اعراف: 29)
با توجه به آيه‌هاي 36 و 37 سوره نور نيز مسجد، پايگاه تجمع مرداني است كه صبح و شام در آن جا به تسبيح و عبادت مشغولند و هيچ تجارت و معامله‌اي آنان را از ياد خداوند باز نمي‌دارد.
پس مسجد نخست، كانون عبادت و نماز و راز و نياز مؤمنان با خداست. از همين‌رو، قرآن كريم كساني كه مردم را از ياد كردن خدا در مسجد باز مي‌دارند، از ستم پيشه ترين انسانها به شمار مي‌آورد.[75]

جنبه‌هاي عبادي مسجد در گفتار معصومان (عليهم السلام)
پيشوايان معصوم نيز به پيروي از قرآن، بر جنبه‌هاي عبادي مسجد بسيار تأكيد كرده‌اند. نيم نگاهي به آداب و احكام مسجد، اين نكته را روشن مي‌كند.[76] بيشتر اين احكام نشان مي‌دهد كه اسلام در پي آن است كه مسجد جايگاهي مناسب براي ياد كردن پروردگار باشد و مؤمنان بتوانند در آن جا با حضور قلب، خدا را پرستش كنند. به اين منظور، در احكام اسلامي، انجام دادن هر كاري كه ممكن است مسجد را از ايفاي چنين نقشي باز دارد، نا مطلوب شمرده شده است.
آراستن مسجد با طلا، نقاشي كردن مسجد، خريد و فروش، قضاوت كردن و اجراي حدود در مسجد، ورود ديوانگان و خردسالان به مسجد، هم چنين انجام كارهايي چون بلند كردن صدا و بيان سخنان بيهوده و اعلام اشياي گم شده و كارهايي از اين دست در مسجد، هر كدام مي‌تواند انسان را از توجه به نماز و عبادت باز دارد.
تاكيد بر حضور در مسجد، با حالت طهارت و پاكيزگي، ترغيب نمازگزارن نسبت به آراستن خود و استفاده از عطر و بوي خوش و زدودن بوي بد از دهان و بدن به هنگام حضور در مسجد نيز به همين سبب است. گاه ديده مي‌شود كه بوي ناخوشايند بدن كسي در مسجد، فضا را براي جمعي از نمازگزاران غير قابل تحمل مي‌كند و آنان را از عبادت باز مي‌دارد. سخن گفتن درباره امو ر دنيوي نيز با محيطي كه براي عبادت و ياد خداوند بنا شده، تناسبي ندارد و زمينه را براي تشويق انديشه‌هاي نمازگزاران فراهم مي‌كند. بر اين اساس، انجام دادن دو دسته از كارها در مسجد روا نيست: دسته اول اموري است كه انجام آن در مسجد، با شأن و منزلت خانه خدا سازگاري ندارد. دسته دوم كارهايي است كه به جنبه عبادي مسجد آسيب مي‌رساند. بر اين مسئله بسيار تأكيد كرده‌اند و در اين باره چنين گفته‌اند:اگر مسجد را براي روضه خواني چادر بزنند و فرش كنند سياهي بكوبند و اسباب چاي در آن ببرند، در صورتي كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود، اشكال ندارد[77]
امور فرهنگي و آموزشي در مسجد، فعاليت‌هاي اجتماعي ـ سياسي و بخشي از امور نظامي كه انجام آن در مسجد رواست، با آنكه هر يك فضيلت ويژه‌اي دارد، ولي نبايد به جنبه‌ عبادي مسجد و پرستشگاه بودن آن خدشه وارد كند و نمازگزاران را از نماز خواندن در مسجد باز دارد.
جالب است بدانيم فقهايي همچون امام خميني (قدس سره) كه همواره بر جنبه‌هاي اجتماعي ـ سياسي و انقلابي مسجد تاكيد مي‌كنند، انجام هر عملي را كه مانع عبادت مؤمنان درمسجد باشد، روا نمي‌دانند. در فتواهاي گوناگوني از امام خميني بر لزوم پرهيز از عمليات ورزشي و حتي آموزش نظامي در مسجد، با همه اهميتي كه دارد، تاكيد شده است.[78]

2ـ بررسي آثار تربيتي مسجد
يكي ديگر از آثار فردي مسجد، آثار تربيتي آن است. مسجد علاوه بر آثار عبادي با گستره فعاليت‌ها و مفاهيم حاشيه‌اي، در امور تربيتي نيز نقش مهمي ايفا مي‌كند. آثار تربيتي مسجد را در سه بخش بررسي مي‌كنيم:

تربيت ديني
تربيت در لغت به معناي رشد و پاكيزه كردن است. در اصطلاح، تربيت عبارت است از تبديل كردن قوه‌ها به فعليت و استخراج نيروها و استعدادهاي دروني انسان كه سببب شكوفايي و پرورده ساختن است.[79]
تربيت ديني، تربيت بر اساس آموزه‌هاي ديني است كه به دين‌ داري پايان مي‌پذيرد و شكوفايي ديني را در بردارد.
هدف از تربيت ديني، ايجاد، تقويت و پرورش روح تقوا و هدايت پذيري است؛ زيرا نجات، در گرو ايمان و تقواي مستمر و رسيدن به مقام رضا مي‌باشد..[80]
در دنيايي كه هدف و فلسفه زندگي، گم شده و پذيرش حيات پوچ و بيهوده، زمينه ساز پي آمدهاي نامطلوبي است كه به صورت‌هاي گوناگون در زمينه‌هاي فردي و اجتماعي بروز مي‌‌كند، تنها دين و تربيت ديني است كه عامل هدايت انسان در مسير زندگي مي‌شود.
در اين ميان مسجد با احياي تربيت ديني، انسان را به خويشتن باز مي‌گرداند و با زدودن غبارهاي خود فراموشي از فطرت، انسان را به سوي هويت ديني راهنمايي مي‌كند. مسجد از راه‌هاي گوناگون بر تربيت ديني اثر مي‌گذارد.

ايجاد شناخت
تربيت، بدون ايجاد شناخت و آگاهي امكان پذير نيست. بنابراين، تربيت ديني به اطلاع رساني و ا نتقال مفاهيم نياز دارد تا در سايه آن وظيفه‌هاي ديني شكل يابد. برگزاري جلسه‌هاي سخنراني ديني در مسجدها، مناسبت‌هاي گوناگون و بيان احكام، تلاش ارزشمندي در اين مسير است. در اين سخنراني‌ها شناخت و آگاهي ديني افراد افزايش مي‌يابد و با تبيين جامعيت ديني و ارزش‌هاي اسلامي، يكي از مهم‌ ترين جنبه‌هاي تربيت ديني شكل مي‌گيرد و در نهايت، ارزش‌ها و آرمان‌هاي ديني تقويت مي‌شود.

تربيت عملي
تربيت تنها به ايجاد و انتقال آگاهي‌ها مربوط نيست، بلكه تربيت عملي نيز بسيار مؤثر است. برگزاري نماز جماعت، جلسه‌هاي دعا و نيايش، اعتكاف و مراسم‌هاي ديني در مناسبت‌هاي مذهبي از اين قبيل است.

تربيت الگويي
تربيت الگويي، يكي از بهترين شيوه‌هاي تربيت است. مسجد در اين مورد نيز مؤثر است. امام جماعت و افراد نمازگزار در مسجد، مسلمانان برتري هستند كه بيشتر از ديگران به احكام ديني پاي بندند. اين افراد كه تربيت شده مسجد هستند، الگوهاي تربيت ديني به شمار مي‌روند و در هدايت و تمايل ديگران به باورها و اعمال ديني مؤثرند.
مسجد با افزايش شناخت و آگاهي، تبيين، حفظ و گسترش ارزش‌ها و آرمان‌هاي اسلامي، تربيت عملي ديني و تربيت الگويي، نظام تربيتي منسجم و قوام يافته‌اي را ايجاد مي‌كند كه بر شاخصه‌هاي هويت ديني تأثير مي‌گذارد و آنها را تقويت مي‌كند.[81] به اين ترتيب مسجد، سبب تقويت تشخيص ديني و تداوم دين‌داري مي‌گردد.
تربيت اخلاقي، تربيت فقهي، تربيت عقيدتي، تربيت سياسي از ابعاد تربيت ديني است كه مسجد بر آنها مؤثر است.[82]

فروتني
در نظام تربيتي اسلام، فروتني يكي از مهم‌ترين ويژگي اخلاقي است كه در سايه غلبه بر هواي نفس و تكبر، ايجاد مي‌شود. مسجد نيز به عنوان پايگاهي مذهبي كه در تربيت ديني مؤثر است، اين جنبه شخصيتي ارزنده را در انسان تقويت مي‌كند. مسجد با شيوه‌هاي گوناگون سبب تقويت فروتني مي‌‌شود؛ زيرا مسجد تنها به گروه ويژه‌اي از مسمانان با سطح سواد و ثروت و جايگاه اجتماعي بالا تعلق ندارد، بلكه همه قشرهاي جامعه اسلامي مي‌توانند براي اجراي مراسم ديني خود، در خانه خدا حاضر شوند. حضور همه طبقه‌‌هاي اجتماعي در مسجد و ارتباط آنان با يكديگر به ايجاد و روحيه فروتني در انسان كمك مي‌كند. در مسجد ثروتمندان با فقيران، عالمان با بيسوادان و جوانان با پيرها در ارتباطند.
بي شك، كسي كه در جريان روابط اجتماعي با افراد گوناگون ارتباط داشته باشد و از نشست و برخاست با قشرهاي متوسط و ضعيف خودداري نمي‌كند، معمولا از رفتارهاي متكبر به دور مي‌ماند.[83]
از سوي ديگر از نظر مقررات ديني در مسجد، همه افراد در يك سطح هستند و كسي حق ندارد نسبت به ديگران تكبر ورزد. آداب و مقررات مسجد براي همه يكسان است و كسي امتيازي بر ديگران ندارد و همه بايد آداب مسجد را رعايت كنند. در نماز جماعت همه به يك شكل و در يك قالب كلي نماز مي‌گذارند و كسي نمي‌تواند با تكبر وغرور خود را از ديگران برتر بداند و خارج از اين چارچوب رفتار كند. افزون بر اينكه نماز در مسجد سبب افزايش تقوا مي‌شود و تقوا نيز در ايجاد فروتني نقش مهمي دارد.
بنابراين، با توجه به جنبه‌هاي آموزشي و عبادي مسجد، بايد گفت مسجد به عنوان مهم‌ترين پايگاه ديني با ايجاد و گسترش مفاهيم و تعاليم ديني در ايجاد فروتني نقش مؤثري دارد.

يافتن دوست خوب
يكي از مهم ترين عوامل مؤثر در شكل گيري شخصيت انسان، دوست است. اين موضوع در دين اسلام اهميت بسياري دارد. هم چنين اسلام ويژگي دوست خوب را نيز بيان مي‌كند.
مسجد پايگاهي ديني و فرهنگي است كه نمازگزاران مؤمني در آن رفت و آمد مي‌كنند[84] و دوستي با اين افراد، در بينش انسان مؤثر است. با ايجاد پيوند و آشنايي ميان مؤمنان، نخبگان و صالحان جامعه، بستري مناسب براي پرورش و تربيت روحي انسان فراهم مي‌‌آيد.
كسي كه با خو بان ارتباط دارد، حتي اگر به آن درجه از تكامل نرسد كه به سبب خدا ترسي، مرتكب گناه نشود، به سبب حيا و شرم از برادارن ديني خود، راه انحراف را در پيش نمي‌گيرد.

3ـ برررسي آثار آموزشي مسجد
از آغاز اسلام، مسجد به عنوان يك پايگاه آموزشي، كاربردهاي گوناگوني داشته است. سال‌هاي آغاز بعثت، با وجود جو اختناق و شرايط سختي كه بر مكه حاكم بود، پيامبر (صلي الله عليه و آله) در دوراني، ياران خويش را در مسجد الحرام گرد مي‌آورد. براي آنان قرآن مي‌خواند و واجبات و محرمات الهي را به آنان آموزش مي‌داد. چنين جلسه‌هايي در مسجد، گاه به مناظره و گفت و گوهاي طولاني علمي با سران قريش مي‌انجاميد.[85]
پس از هجرت پيامبر به مدينه و ساختن مسجد النبي، فصل نويني در فعاليت‌هاي آموزشي مسجد آغاز شد. پيامبر (صلي الله عليه و آله) بيشتر پس از نماز صبح و عشا به سخنراني و گفت و گوهاي علمي مي‌پرداخت.[86] اين جلسه‌ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا مي‌شد[87] كه اين از آشكارترين جلوه‌هاي آموزشي مسجد در مدينه بود. تفسير قرآن و سخن گفتن پيرامون معاني آن، بخش در خور توجهي از سخنراني‌هاي پيامبر (صلي الله عليه و آله) را تشكيل مي‌داد.[88] علاوه بر جلسه‌هاي سخنراني پيامبر، كلاس‌هاي آموزشي گوناگوني نيز در مسجد تشكيل مي‌شد.[89]
با اين توضيحات، اهميت جنبه‌هاي آموزش مسجد معلوم مي‌شود.
پيامبر (صلي الله عليه و آله) مي‌فرمايند:هر گونه توقفي در مسجد لغو و بيهوده است، مگر براي سه دسته:" كسي كه پس از نماز به تلاوت قرآن مي‌پردازد، آنكه سرگرم ذكر و ياد خداست و كسي كه به مباحثات علمي اشتغال داشته باشد.[90]
از ديد روايت، تشكيل جلسه‌هاي علمي در مسجد، نسبت به جلسه‌هاي دعا، جايگاه والاتري دارد[91] و پاداش آن، ثواب عمره كامل يا حج كامل[92] و جهاد در راه خدا است[93] كه رحمت خدا آنان را فرا مي‌گيرد.[94] در اين ميان، طرح مباحث ديني در مسجد، فضيلت بيشتري دارد.[95]
پس از پيامبر (صلي الله عليه و آله)، ائمه (عليهم السلام) نيز براي حفظ جنبه‌هاي آموزشي مسجد، تلاش‌هاي ارزنده‌اي انجام دادند.[96]
مسجد، ابزارها و موقعيتي را در اختيار دارد كه به كمك آن مي‌تواند به آموزش و افزايش شناخت ديني نمازگزاران بپردازد. مسجد مكاني است كه مسلمانان براي برپايي فرائض الهي و مجالس مذهبي در آن حاضر مي‌شوند و اين فرصت مناسبي است تا معارف و احكام دين نشر پيدا كند. البته نقش امام جماعت در اين ميان بسيار مهم است.
بدون در نظر گرفتن تاريخ بناي مسجدها، محققان و مورخان پذيرفته‌آند كه بيش از پيدايش مدرسه، مسجد يگانه مركز مهم آموزشي ـ فرهنگي در جهان اسلام بوده است. هر چند برخي از محققان از جايگاه‌هاي آموزشي ديگري همچون مكتب‌هاي خانگي و دارالقرّا نيز ياد كرده‌اند،[97] ولي فعاليت‌هاي آموزشي در اين مراكز چنان محدود بوده است كه ما امروزه اطلاعات قابل توجهي درباره چگونگي آموزش در اين مكان‌ها در اختيار نداريم. حال آنكه نام مسجدهاي مهم اسلامي كه جايگاه فعاليت‌هاي آموزشي بوده، در تاريخ ماندگار شده است. حتي نام مدرسان اين مسجدها، همراه با اطلاعات قابل توجه ديگري درباره مطالبي كه در مسجد تدريس مي‌شده، در اختيار ماست.[98] پس از پيدايش مدرسه نيز تا سال‌ها، مدرسه در دامن مسجد بنا مي‌شد. از همين رو، در بيشتر كتاب‌هايي كه درباره مسجد به نگارش در مي‌آمد، از مدرسه بسيار سخن گفته مي‌شد كه اين به سبب ارتباط بسيار نزديك مسجد و مدرسه است.[99]

چند نكته درباره آثار آموزشي مسجد
الف) همان گونه كه اشاره شد، جنبه‌هاي آموزشي مسجد، رسالت اساسي اين نهاد در تمامي دوره‌ها و مكانهااست. مسجد با ويژگي‌هايي كه دارد، براي هميشه آموزشگاه مباني ديني و معارف اسلامي ا ست.
از اين رو مسجدي كه نقش مؤثر خود را در زمينه هاي فرهنگي ـ آموزشي ايفا نكند، در حقيقت در اجراي بخش مهمي از رسالت خويش بازمانده است. بر پايه همين ارزيابي است كه اميرالمؤمنين عليه السلام، مسجدي را كه در آن خبري از هدايت، تبليغ و ترويج دين نباشد، مسجد خراب بر شمرده است.[100]

ب) بي ترديد شكوفايي علمي مسجد و طرح دانش‌هاي گوناگون در آن، كمالي براي مسجد به شمار مي‌آيد، ولي پرداختن به اين امور، نبايد سبب شود تا رسالت اوليه مسجدي كه پرداختن به دانش‌هاي ديني است، فراموش شود.
از نگاه اميرالمؤمنين، يكي از رسالت‌هاي مهم و اساسي مسجد آن است كه به معناي حقيقي كلمه، كانون هدايت مسلمانان باشد.[101]

ج) در ميان بحث‌ها و علوم ديني، پرداختن به علوم قرآني در مسجد، اهميت ويژه‌اي دارد؛ زيرا قرآن و مسجد، پيوند ويژه‌اي با يكديگر دارند. پيامبر در اين باره مي‌فرمايد:انما نصبت المساجد للقرآن؛[102] مساجد را براي [خواندن و فهميدن] قرآن بنا كرده‌اند.
و نيز:من احب القرآن فليجب المساجد؛[103] دوستدار قرآن، مسجد را نيز بايد دوست داشته باشد.
شواهد تاريخي نشان مي‌دهد كه در مسجد النبي جلسه‌هاي قرائت و تفسير قرآن رونق ويژه‌اي داشته است. عبادة بن صامت، از سوي پيامبر مامور بود تا قرآن را به مردم آموزش دهد.[104] جلسه‌اي مربوط به قرآن و علوم قرآني حتي شب‌ها تا دير هنگام نيز در مسجد النبي برپا بود.[105]

د) مطالعه تاريخي مساجد از آغاز تا كنون نشان مي‌دهد كه مسجد و كتاب خانه، همواره در كنار هم بو ده‌اند.
از همان آغاز كه قرآن به صورت مكتوب در آمد، مسلمانان قرآنهاي نوشته را به مسجد هديه و يا وقف مي‌كردند. با افزايش شمار كتابها، كتاب خانه‌‌هاي مسجد‌ها نيز، رشد
چشم گيري يافت اين كتاب خانه‌ها نقشي بزرك در شكوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي داشته‌اند.[106] در شرايط كنوني، نمي‌توان مسجدي را كه بدون كتاب خانه باشد، مسجد نمونه‌اي ناميد. از اين رو، لازم است در زمينه تاسيس و تجهيز كتاب خانه مسجدها، گام هاي مهمي برداشته شود. براي رسيدن به اين مهم بايد به چگونگي ساختمان و بناي مسجد بسيار توجه كرد.

هـ) روايت هايي كه مسجد زن را، خانه او دانسته[107] بر آن نيست كه زنان را از آمد و شد به مسجد باز دارد، بلكه همان گونه كه بسياري از فقيهان گفته‌اند، مقصود اين روايت‌ها، تاكيد بر لزوم رعايت حجاب و پاكدامني است.[108] حضور زنان در مسجد، فرصت مناسبي براي بهره گيري معنوي از اين جايگاه مقدس و آشنايي با معارف و احكام اسلامي خواهد بود. به بيان ديگر، بخشي از فعاليت‌هاي آموزشي به زنان مربوط مي‌شود. پيامبر نيز در موارد گوناگون، براي زنان حاضر در مسجد، مجلسي جداگانه تشكيل مي‌دادند.[109]


آثار اجتماعي
1ـ بررسي آثار فرهنگي مسجد
مسجد پايگاهي ديني است كه از فرهنگ ديني حمايت مي‌كند و بر بالندگي آن مي‌افزايد. از آغاز پيدايش مسجد، جنبه‌هاي فرهنگي آن در نظر گرفته شده بود و حتي در نبود پيامبر (صلي الله عليه و آله)، فعاليت‌هاي فرهنگي مسجد ادامه داشت. مسجدهاي ديگر در صدر اسلام نيز چنين بود. پس از فتح مكه، پيامبر (صلي الله عليه و آله)، هنگام گماشتن عتاب بن اسيد به سمت استانداري مكه و امام جماعت مسجد الحرام، بر ضرورت كارهاي فرهنگي و تبليغي بسيار تأكيد كرد. پس از رحلت پيامبر (صلي الله عليه و آله) نيز حضرت علي (عليه‌السلام) به فعاليت‌هاي فرهنگي مسجد ادامه داد و ديگر ائمه نيز هيچ گاه مسجد را ترك نكردند و افزون بر فعاليت‌هاي عبادي، به امور فرهنگي نيز مي‌پرداختند. در زمان غيبت نيز عالمان شيعي همواره مسجد را به عنوان پايگاهي فرهنگي براي گسترش معارف ديني برگزيدند.[110]
امام جماعت، در گستره و نفوذ فعاليت‌هاي فرهنگي مسجد نقش اساسي دارد و مي‌تواند به كمك كساني كه در مسجد حاضر مي‌شوند و كساني كه در اداره امور آن مكان را بر عهده دارند، از نظر فرهنگي مسجد را كارآمد بنمايند. با برنامه ريزي صحيح و برگزاري كلاس‌ها و جلسه‌هاي گوناگون در مسجد، مي‌توان آن را به يك پايگاه فعال آموزشي و فرهنگي تبديل كرد.

اينك جنبه‌هاي فرهنگي مسجد را بررسي ميكنيم:
حفظ و تقويت نظام ارزشي
ارزش‌هاي انساني در زندگي بشري بسيار اهميت دارد و در روابط اجتماعي نقش محوري ايفا مي‌كند؛ زيرا ارز‌ش‌هاي اجتماعي از مدل‌هاي كلي رفتار، احكام جمعي و هنجارهاي كرداري كه عموم مردم آن را پذيرفته‌اند تشكيل مي‌شود. با اين وجود بايد گفت چگونگي فرهنگ و هنجارهاي كرداري كه عموم مردم آن را پذيرفته‌اند تشكيل مي‌شود. با اين وجوئد بايد گفت چگونگي فرهنگ و هنجارهاي هر جامعه به نظام ارزشي آن بستگي دارد و ارزش‌هاي فرهنگي، هسته اصلي زندگي اجتماعي را به وجود مي‌آورند.
ارزش‌ها بر اساس باورهاي مردم و با شاخص‌هاي گوناگوني شكل مي‌گيرند.[111] در اين ميان، ارزش‌هاي ديني اهميت ويژه‌اي مي‌دارند. پايداري و پويايي حركت‌هاي ديني و پويايي فرهنگي ديني در سايه تقويت و گسترش نظام ارزشي امكان پذير است.
مسجد به عنوان يكي از مهم‌ ترين پايگاه‌هاي ديني، در اين راستا وظيفه مهمي دارد. در طول تاريخ مبارزه‌هاي فرهنگي و سياسي مسجد، بيدارگري‌ها و حركت‌هاي اصطلاحي به چشم مي‌خورد كه در تكاپوي نظام ارزشي ديني بسيار مؤثر بوده‌اند. جايگاه ويژه مسجد در فرهنگ ديني و امكانات بالقوه و بالفعل آن، همراه آموزش‌ها و مفاهيم حاشيه‌اي و ايجاد يك نظام ارزشي قوي و ماندگار در صحنه فرهنگ و اجتماع بسيار اثرگذار بوده است.
مسجد، در حفظ و تقويت نظام ارزشي نقش بسيار مهمي دارد و كوشش‌هاي بسياري در اين مكان صورت گرفته است كه برخي از آنها عبارتند از: بيان معيارها و شاخص‌هاي ارزش‌ها و آرمان‌هاي ديني، ارائه مدارك و شناخت صحيح از دين، برپايي مجلس‌هاي مذهبي هم چون سخنراني‌هاي ديني و ويژه برنامه‌هاي در مناسبت‌هاي مذهبي، بيان ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها، اجراي ارزش‌ها و اعمال ديني مانند برقراري نماز جماعت و مجلس‌هاي دعا و نيايش، مطرح كردن مسائل اعتقادي و احكام فقهي، بيان انديشه‌هاي ديني، معرفي و تربيت الگو، پاسخ به شبهه‌هاي ديني و اعتقادي، ايجاد نظام تربيت ديني و تقويت هويت ديني.
با بررسي عوامل ركود نظام ارزشي، بخش ديگري از نقش مسجد در سلامت نظام ارزشي جامعه مشخص مي‌شود. دنيازدگي در قالب مال اندوزي و تجمل گرايي، گسترش فساد، بي توجهي به حقوق ديگران، مشكلات اقتصادي، عملكرد نادرست مسئولان، ضعيف شدن باورهاي مذهبي، ضعيف شدن خداباوري، اصل قرار دادن رشد اقتصادي و بي اهميتي نسبت به معنويت و كاهش آرمان‌ها و جلوه‌هاي ديني از عوامل سقوط نظام ارزشي هستند كه با بررسي جنبه‌هاي سياسي، اقتصادي، تربيتي و آموزشي مسجد در سطح فرد و اجتماع، نقش مؤثر آن در از بين بردن اين عوامل مشخص مي‌‌شود.

مبارزه با تهاجم فرهنگي
فرهنگ، يكي از مهم‌ ترين معيارهاي پيشرفت و پويايي تمدن است كه هنجارهاي اجتماعي و نظام ارزشي جامعه بر اساس آن شكل مي‌گيرد. امروزه تهاجم به فرهنگ، يكي از رايج ترين نوع تهاجم و راهي مطمئن و سريع براي دست يابي به اهداف استعماري است. با تغيير دادن فرهنگ مردم بر اساس انديشه بيگانه بدون اينكه ردپايي از تمدن باقي مانده باشد و بدون لشكر كشي، كشور مهاجم به هدف خود مي‌رسد. تهاجم فرهنگي را بايد جنگ براي به تسخير درآوردن درون انسان‌ها دانست.و هر چند اين تسخير گاهي آن قدر شديد مي‌شود كه در ظاهر هم نمود پيدا مي‌‌كند. مسجدها به عنوان مهم ترين پايگاه تبليغ و آموزش ديني، در مبارزه با اين تهاجم وظيفه سنگيني بر عهده دارند.

اكنون جنبه‌هاي گوناگون مبارزه مسجد با تهاجم فرهنگي را بررسي مي‌كنيم:
ايجاد شناخت نسبت به فرهنگ خودي
براي دفاع از يك فرهنگ، شناخت آن بسيار لازم است. اگر مردم يك كشور فرهنگ خود را به خوبي بشناسند و نقاط قوت و ديرپايي آن را بدانند، فرهنگ مهاجم، قدرت تسلط فرهنگي را نمي‌يابد و نمي‌تواند نظام ارزشي آنان را دگرگون سازد.
مسجد با آموزش فرهنگ ديني، شناخت لازم را براي مسلمانان ايجاد مي‌كند تا آنان قدر فرهنگشان را بدانند اين شناخت، خودباوري لازم براي دفاع از فرهنگ مهاجم را ايجاد مي‌‌كند. در سايه اين آموزش‌هاست كه تعهد مسلمانان افزايش مي‌يابد و سلاح كارگشايي به نام غيرت ديني در مبارزه با تهاجم فرهنگي ايجاد مي‌شود.

روشنگري نسبت به تهاجم فرهنگي
معمولا تهاجم فرهنگي به حدي دقيق برنامه ريزي مي‌شود كه افراد جامعه متوجه تهاجم نمي‌شوند و دگرگوني‌هاي فرهنگي را لازمه رشد و تحرك فرهنگ مي‌دانند و اين دگرگوني‌ها را زايش فرهنگي مي‌نامند.
بنابراين، يكي از عوامل مهم موفقيت در مبارزه با تهاجم فرهنگي، شناخت جريان تهاجم، شيوه‌هاي تهاجم، گونه‌هاي تهاجم و راه‌هاي مبارزه با تهاجم است.
يكي از مهم ترين فعاليت‌هاي مسجد در جريان مبارزه با تهاجم فرهنگي، آگاه كردن مسلمانان از تهاجم فرهنگي و گونه‌هاي آن و راه‌هاي جلوگيري از آن است. مجلس‌ها و تشكل‌هاي مذهبي، از بهترين ابزارهاي روشنگري فرهنگي هستند كه به خوبي مي‌توانند راه مبارزه را ترسيم كنند و مسجد، پايگاه مجلس‌هاي مذهبي است. در اين جلسه‌ها، مسلمانان افزون بر آشنايي با فرهنگ ديني، از وضعيت سياسي و تهاجم فرهنگي دشمن با خبر مي‌شوند و مي‌آموزند كه چه راه‌هايي را برگزينند. آنان با پيشينه تهاجم فرهنگي در كشورهاي اسلامي آشنا مي‌شوند و از آن عبرت مي‌گيرند نقش روحانيون در اين مسير بسيار تعيين كننده است. مي‌توان گفت رهبري مسلمانان، در دفاع از فرهنگ ملي و مذهبي به دست روحانيون است.

معماري
فرهنگ، جلوه‌هاي گوناگوني دارد كه به وسيله آنها مي‌توان فرهنگ يك جامعه را بررسي كرد. معماري يكي از نمودهاي فرهنگي است كه در مسجدهاي كشورهاي اسلامي يافت مي‌شود، تا آن جا كه يكي از راه‌هاي شناخت فرهنگ و تمدن مسلمانان در هر دوره‌اي كاوش در آفرينش‌هاي هنري است كه در ساخت و ساز مسجدها به كار رفته است.
معماري مسجدها، افزون بر جنبه‌هاي معنوي، از نظر فرهنگي نيز اهميت دارد؛ چون مسلمانان به دليل قداستي كه براي مسجد قائل‌اند، آن را منسوب به خداوند بزرگ مي‌دانند و مي‌كوشند تا خانه خدا را به بهترين شكل بسازند؛ از اين رو، مسجدهاي محكم و بزرگي بنا كرده‌اند كه قرن‌ها پا برجا بوده است.[112]

2ـ بررسي آثار سياسي مسجد
امروزه مسائل سياسي، يكي از مهم ترين مباحث در سطح جهاني است كه بر مسائل اقتصادي، فرهنگي و نظامي اثر گذاشته است. اسلام به عنوان ديني كامل كه ادعاي اداره زندگي بشر را دارد، به جنبه‌هاي سياسي توجه كرده و سياست را به ميدان دين كشانده است.
در اين ميان، بايد مسجد را به عنوان يك نهاد سياسي پويا در جامعه اسلامي به شمار آورد. از آغاز اسلام، مسجد با مسائل سياسي آميخته شد. پيامبر پيش از هجرت به مدينه، با وجود فشار حاكم در مكه با برخي از گروه‌ها، در مسجد الحرام گفت و گو مي‌كرد. پس ازهجرت به مدينه نيز پيامبر در مسجد، با افراد و گروه‌هاي اعزامي از قبيله‌ها و طايفه‌هاي گوناگون گفت و گوي سياسي انجام مي‌داد. در مسجد النبي مكاني به نام اسطوانة الوفود براي اين گفت و گوها در نظر گرفته شده بود. هم چنين كساني كه تازه مسلمان شده بودند، در مسجد با پيامبر بيعت كردند.[113]

در اين بخش برخي جنبه‌هاي سياسي مسجد را بررسي مي‌كنيم.
تحليل مسائل سياسي براي افكار عمومي
بي شك افكار عمومي، حجم گسترده و مؤثري از جامعه را تشكيل مي‌دهند و بر جريان‌هاي سياسي كشور بسيار اثر مي‌گذارند. جهت دهي و هدايت اين توده بزرگ، در سلامت كلي جامعه و سرعت دهي آن به سمت پيشرفت، نقش تعيين كننده‌اي دارد. بسياري از جريان‌هاي منحرف سياسي، از فعاليت‌هاي اغفال گرايانه سراني سرچشمه مي‌گيرد كه افكار عمومي را به تباهي كشانده‌اند و اين انحراف، سبب سال‌ها عقب ماندگي شده است.
مسجد به عنوان پايگاه اجتماع مسلمانان و خواص جامعه، همچون امام جماعت، فضاي مناسبي براي روشن كردن انديشه مردم است. شيوه عمومي پيامبر چنين بود كه با ديدن مشكلات فكري ناهنجاري‌هاي اجتماعي در مسجد حضور مي‌يافت و با ايراد سخنراني به روشن ساختن افكار عمومي مي‌پرداخت.
اين سخنراني‌ها معمولا پس از نماز جماعت انجام مي‌گرفت. هر گاه حادثه‌اي مهم رخ مي‌داد، مردم با شنيدن نداي الصلاة جماعة در مسجد گرد مي‌آمدند و پيامبر براي آنان سخن مي‌گفت.[114]
پس از پيامبر نيز موارد گوناگوني يافت مي‌شود كه سران كفر و نفاق، افكار عمومي را به شدت منحرف كرده‌اند كه دست آورد آن در طول تاريخ باقي مانده و مسجد در اين جريان‌ها به خوبي در جهت بيدار كردن افكار عمومي فعاليت كرده است.
انحراف آشكار افكار عمومي، در جريان كربلا و شهادت امام حسين (عليه‌السلام) و ياران با وفايش را مي‌توان از موارد بالا بر شمرد. مسجد در اين برهه حساس از تاريخ اسلام نيز خودنمايي مي‌كند. سخنان امام سجاد (عليه‌السلام) در مسجد كوفه از اين قبيل است. در تاريخ، مي‌توان موارد زيادي ديد كه مسجد در روشن گري افكار عمومي سهيم بوده
است.[115] پي آمد اين بعد از مسجد آن است كه مسلمانان، خانه خدا را پناهگاه خويش به شمار مي‌آورند و به آن به چشم خانه‌اي كه روشنگر حق و پشتيبان عدالت است مي‌نگرند.

نقش مسجد در نهضت‌هاي اسلامي
مسجد با ايجاد روحيه انقلابي، زمينه مساعدي براي شكل گيري نهضت‌هاي اسلامي بر قدرت‌هاي ضد ديني به وجود مي‌آورد.
در صدر اسلام مسجد، مركز نهضت سياسي پيامبر بود و حركت گسترده و انقلابي پيامبر، از مسجد هدايت و فرماندهي مي‌شد. پس از آن نيز در طول تاريخ اسلام، حركت‌ها و نهضت‌هاي آزادي بخش و مقدسي همچون نهضت سربداران در قرن هشتم هجري، نهضت تنباكو و جنبش مشروطه، از مسجدها ريشه گرفت و فرياد بيدار باش و حركت مردمي از بالاي منابر سر داده شد.
در طول تاريخ انقلابي اسلامي نيز مساجد محل ارشاد و هدايت نيروهاي مؤمن و متعهد، خواستگاه تظاهرات مردي بر ضد طاغوت بود كه به حاكميت جمهوري اسلامي در ايران انجاميد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي نيز مساجد با وجود همه دسيسه‌ها و حيله‌هاي گوناگون دشمنان داخل و خارج، در برقراري نظم و امنيت (از راه ايجاد كميته‌ها و انتظامات محلي و گشت شبانه) جمع آوري كمك‌هاي نقدي و جنسي مردم و ارسال آنها به جبهه‌هاي جنگ و خانواده‌هاي مستمند، تشكيل شركت‌هاي تعاوني، برگزاري انتخابات، تشكيل كلاس‌هاي عقيدتي و معارف اسلامي، مبارزه با دسيسه‌ها و سم پاشي‌هاي گروهك‌ها و پس مانده‌هاي رژيم پهلوي، آموزش نظامي نيروهاي مردمي و غيره، در استمرار انقلاب و ارزش‌هاي اسلامي نقش بسياري داشته است

كاركردهاي نظامي مسجد
از آغاز پيدايش مسجد در اسلام، اين مكان پايگاهي براي فعاليت عبادي ـ سياسي، اجتماعي و نظامي مسلمانان بوده است. حركت‌هاي جهادي كه پيامبر اكرم در زمان خود داشت، از جمله حركت مسلمانان براي جنگ و مبارزه عليه دشمنان در همين مكان صورت ميگرفت. طراحي بيشتر غزوه‌‌ها در مسجد صورت مي‌گرفت و حضرت رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) با بيان شيواي خود، مسلمانان را براي جهاد با كفار بسيج مي‌كردند. در زمان خلفاي راشدين و حتي امويان هم مسجد از اين نظر فعال بود.[116]
بعد از صدر اسلام مسجد، در بسيح عمومي نيروها براي شركت در جنگ نيز نقش بسيار مؤثري دارد. از جمله مي‌‌توان به فعاليت‌هاي مهم مساجد در پشتيباني از رزمندگان در طول 8 سال دفاع مقدس اشاره كرد.

نقش مسجد در وحدت اجتماعي مسلمانان
يكي از نيازهاي اساسي جامعه اسلامي، همبستگي نيروهاي مسلمان بر محور دستورهاي الهي است.
اسلام براي رسيدن به اين عنصر حياتي، در جوهر خود همه امتيازهاي موهوم را نفي كرده و كرامت و ارزش انسان را بر پايه تقوا بنا نهاده است. با اين حال، وحدت، از يك سو به اسباب و عواملي نياز دارد تا هر چه بيشتر پايدار شود و از سوي ديگر، نيازمند آن است كه در مكاني ظهور يابد. تا از اين راه، دسيسه‌هاي دشمنان پيدا و پنهان جامعه اسلامي به نااميدي گرايد.
براي رسيدن به اين هدف، مسجد در جامعه اسامي نقش اسامي دارد. در هر جامعه‌اي امتيازهاي موهوم و فخر فروشي‌هاي پوچ به گونه‌اي مطرح است. چنان چه با اين گرايش‌ها از ريشه مبارزه نشود، بيم آن مي‌رود كه ارزش‌هاي واهي و غير الهي در چهره ارزش‌هاي پسنديده جلوه گر شوند و نظام ارزشي جامعه را دگرگون كنند. مسجد، از اين نظر، كانوني است كه همه روزه مؤمنان از گروه‌هاي گوناگون جامعه با پست‌ها و موقعيت‌هاي اجتماعي متفاوت، در آن حاضر مي‌شوند، همگان دوش به دوش و در صف‌هايي به هم پيوسته و رو به يك سو، نماز مي‌گزارند. آنان با تكرار همه روزه اين كار، به ياد مي‌آورند كه در بارگاه خداوند، موقعيت‌هاي اجتماعي، مال، مقام و منصب تعيين كننده نيست. همه مسلمانان در صفي واحد و يكسانند.
كسي بر ديگري برتري ندارد. جز اينكه مستحب است آنان كه در علم، كمالات انساني و انديشه، پرهيزگاري و تقوا بر ديگران برتري دارند، در صف نخست باشند. اين نيز خود ترسيم يك سر مشق و نمونه به منظري ارزش گذاري صحيح در تمامي تار و پود جامعه اسلامي است. پس مسلمانان مي‌آموزند كه در مسجد يكسان و هم دوشند. آنان در مي‌يابند كه بايد ملاك‌هاي نادرست را كنار بگذارند و برتري را در ارزش‌هاي الهي بدانند و اين همان تقويت عنصر وحدت و فرا گرفتن درس همبستگي در جامعه اسلامي است.
از سوي ديگر با نمايش همبستگي مسلمانان در مسجد، هم دلي و همراهي آنان همه روزه اعلام مي‌گردد. حضوري اين چنين، از يك سو، دل‌هاي مسلمانان سست ايمان را نيرو مي‌بخشد و از سوي ديگر سبب مي‌شود تا دشمنان دين، يعني آنان كه به انتظار تفرقه و پراكندگي مسلمانان نشسته‌اند، نااميد شوند.

3ـ بررسي آثار اقتصادي مسجد
امروزه مسائل اقتصادي از مهم ترين مسائل دولت ها و افكار عمومي است كه بر سلطه سياسي، فرهنگي و نظامي كشورها مؤثر است. اسلام، ديني كامل است كه هم به جنبه‌هاي زندگي بشر توجه و زندگي اقتصادي جامعه را نيز به خوبي هدايت كرده است. مسجد، يكي از نهادهاي ديني است كه جنبه‌هاي اقتصادي نيز دارد. در اين جا اين جنبه‌ها را بررسي مي‌‌كنيم:

كاهش كنترل، كاهش هزينه
مسجد به عنوان كانوني ديني، با تقويت برتري‌هاي اخلاقي، حس خداباوري را در افراد اهل مسجد بارور مي‌كند و به اين وسيله، در همه حال خدا را بر كارها و فعاليت‌هاي خود ناظر و شاهد مي‌دانند و بدون اينكه كسي بر آنها نظارت كند، كار خود را به بهترين شكل انجام مي‌دهند. كاهش گسترده نظارت و كنترل رسمي در سطح اجتماع بر ابعاد كلان اقتصادي مؤثر است و با كاهش هزينه‌هايي كه دولت‌ها صرف نظارت بر نيرو‌هاي اجرايي مي‌كنند.

فقر زدايي
فقر يكي از مباحث عمده اقتصادي است كه نشانه ضعف مديريتي و اقتصادي است. مسجد از سه راه مي‌تواند به براندازي فقر كمك كند:

ماليات‌هاي اسلامي
زكات و خمس، دو نوع ماليات هستند كه از اسلام براي زدودن فقر در سطح جامعه در نظر گرفته است كه متأسفانه برخي از مسلمانان به دليل دنيا دوستي، از پرداخت آنها خودداري مي‌كنند. مسجد با تقويت دين داري و با توجه به فضاي معنوي حاكم بر آن، نمازگزاران را به شيوه اسلامي تربيت مي‌كند و در نتيجه آنان با پرداخت خمس و زكات، به فقيران مسلمان كمك مي‌كنند.

انفاق
انفاق و صدقه يكي از ارزش‌هاي اسلامي است كه نقطه مقابل ثروت ا ندوزي است. اجتماع مسلمانان در مسجد، روحيه تعاون را افزايش مي‌دهد و با پند و اندرز مبلغان ديني در مسجد، جريان‌هاي فقر زدايي در سطح جامعه افزايش مي‌يابد.
با قرار دادن صندوق صدقه، و كمك به فقيران در مسجد، شناسايي فقيران آبرومند به وسيله هيئت امنا و جمع آوري كمك هاي نمازگزاران، گام مهمي در زدودن فقر برداشته مي‌شود.

ايجاد صندوق قرض الحسنه
در فرهنگ اسلامي، قرض دادن و بر طرف كردن نيازهاي مؤمنان، كار پسنديده‌‌اي به شمار مي‌آيد. از سوي ديگر، مؤسسه‌هاي مالي، هم چون صندوق قرض الحسنه، در رونق اقتصادي مؤثرند.
اهل مسجد مي‌توانند با تشكيل صندوق قرض الحسنه، كارآيي اقتصادي نيز داشته باشند. اين كار افزون بر شكوفايي مسجد، با تقويت سنت مذهبي قرض (وام)، در بر طول كردن مشكلات اقتصادي مردم نيز مؤثر است.

4ـ بررسي جنبه‌هاي كنترل اجتماعي مسجد
امروز يكي از كاركردهاي حساس مسجد كه لازم است در حفظ و پايداري هر چه بيشتر آن كوشيد، كاركرد كنترل اجتماعي است. كنترل اجتماعي شامل فرايندي است كه جريان تأثيرگذاري بر رفتار جامعه را بر عهده دارد تا هم نوايي با هنجارهاي گروه صورت گيرد. كنترل اجتماعي به دو صورت رسمي و غير رسمي انجام پذير است. كنترل رسمي وقتي صورت مي‌گيرد كه جريان هم نوايي با هنجارهاي اجتماعي بر اساس قوانين و مقررات، آيين نامه‌ها و نظاير آن به وسيله دولت يا نيروهاي اجرايي انجام گيرد. نيروهاي انتظامي و امنيتي نمونه برجسته‌اي از كنترل اجتماعي رسمي هستند.
كنترل اجتماعي غير رسمي شامل كليه امر و نهي‌هايي است كه به فرد مي‌شود تا بتواند با هنجارهاي اجتماهي گروهي سازگار شود. گروه‌هايي همچون: خانواده، مسجد و غيره مي‌توانند با ابزارهايي مانند ستايش، نكوهش و خشم اخلاقي، بر رفتار فرد اثر بگذارند.
از آن جا كه بخش زيادي از كنترل افراد از راه كنترل رسمي صورت مي‌گيرد، ممكن است در دراز مدت تأثير خود را از دست بدهد. بنابراين، همراه با كنترل بيروني، كنترل دروني كه همان ايجاد انگيزه‌هاي دروني است توصيه شده است. كنترل دروني شامل كنترلي است كه در آن خود فرد، علاقه دارد با هنجارهاي اجتماعي هم نوايي پيدا كند و اگر كسي او را كنترل نكند خود را هم نوا مي‌كند. مسجد مي‌تواند كنترل دروني را به بهترين شيوه در فرد ايجاد كند. از اين‌رو، مسجد با تقويت نفس لوامه كه ملامت كننده انسان در هنگام سرپيچي از قوانين و مقررات و فرمان‌ةاي اسلامي است زمينه كنترل اجتماعي و مبارزه با انحراف‌هاي اجتماعي را فراهم مي‌سازد.

براي تبيين بهتر كنترل اجتماعي مسجد، نقش مسجد را در كاهش جرم بررسي مي‌كنيم:
مسجد و كاهش جرم
انسان موجودي اجتماعي است كه برآورده شدن نيازهايش در جامعه انساني ممكن است. جوامع انساني جهت تداوم و رشد و امنيت حقوقي اعضاء، هنجارها و قوانيني دارد كه نظام رفتار اجتماعي افراد جامعه را تعيين مي‌كند، ولي در طول تاريخ، برخي انسان‌ها قوانين مدني را زيرپا گذاشته، به حقوق ديگران تجاوز كرده‌‌اند. در اين ميان پديده‌اي به نام جرم مطرح مي‌شود كه اساس زندگي اجتماعي انسان را به خطر مي‌اندازد. جرم در مفهوم اجتماعي، همان ناهنجاري است كه امنيت اجتماعي را تهديد ميكند. اين مقوله به اندازه‌آي مهم است كه يكي از رشته‌هاي جامعه شناسي (جامعه شناسي انحرافات يا جامعه شناسي جنايت) به بررسي علل جرم و جنايت و راه‌هاي اصلاح آن پرداخته است.
مسجد به عنوان يكي از مهم‌ ترين نهادهاي ديني در تربيت افراد جامعه مؤثر است و ثمره اين تربيت، كاهش جرم و ناهنجاري‌هاي اجتماعي است. اين تأثير در دو دسته از افراد جامعه اثرگذار است؛ يك دسته افراد مسجدي اند و دسته ديگر افراد غير مسجدي مي‌باشند.

تأثير مسجد در كاهش جرم افراد اهل مسجد
افرادي كه در مسجد حاضر مي‌شوند، با اثرپذيري از آموزش‌هاي مسجد به شكلي تربيت مي‌شوند كه ميزان جرم در آنان كاهش مي‌يابد. جنبه‌هاي اثرگذاري مسجد در اين باره چنين است:

تقويت هويت ديني
هويت ديني در درون انسان و با آفرينش او آميخته است و انسان را به ارزش‌هاي اخلاقي و قوانين الهي پايبند مي‌سازد. در هويت ديني، انسان‌هايي كه وحي را باور دارند، هر نوع سازش بر خلاف ارزش‌ها و هنجارها را رد مي‌كنند.
با توجه به شاخص‌هاي هويت ديني، مسجد با فعاليت‌هاي مذهبي و آموزش‌هاي بلندش، هويت ديني افراد اهل مسجد را تقويت مي‌كند و اين در حالي است كه دين و معنويت بزرگ‌ترين مانع جرم و جنايت هستند كه ضمانت اجرايي بالايي دارند. بي رغبتي به دنيا، مردم داري، فروتني، همت بلند و ساده‌ زيستي، از شاخص‌هاي هويت ديني هستند كه مسجد آنها را تقويت مي‌كند و نبود اين شاخص‌ها (دنيا پرستي، تكبر و خودخواهي، مردم ستيزي، تنبلي و ميل به تجملات) به گونه‌‌اي از علل جرم به شمار مي‌روند.

ايجاد موقعيت اجتماعي
در برخي موارد دست زدن به جرم و جنايت نشانه عقدههاي رواني براي جلب توجه ديگر افراد اجتماع صورت مي‌گيرد كه نشانگر نداشتن پايگاه اجتماعي مجرم است.
افراد اهل مسجد جايگاه مناسبي در ميان مردم دارند و همه افراد با ديده احترام به آنان مي‌نگرند. گذشته از اين، پايگاه اجتماعي افراد اهل مسجد سبب مي‌شود كه توقع مردم از آنان بالا رود و آنان را الگوهاي اخلاقي بدانند. به اين ترتيب، افراد اهل مسجد به سبب پايگاهي كه در ميان مردم دارند، نمي‌توانند از قانون‌هاي اجتماعي سرپيچي كنند.

تأثير مسجد در كاهش جرم افراد غير مسجدي
اگر فعاليت‌هاي مسجد گسترده باشد وبه اجراي اعمال ديني داخل مسجد محدود نشود، مسجد بر افراد غير مسجدي نيز اثر مي‌گذارد و از كارهاي خلاف آنان جلوگيري مي‌كند. اين فعاليت‌ها چنين است:

الف) گروه‌هاي امر به معروف و نهي از منكر
امر به معروف و نهي از منكر، از ويژگي‌هاي امت اسلامي[117] و پيامبر[118] و مؤمنان[119] است كه واجبات ديگر در برابر آن، همچون قطره‌اي در برابر درياست.
اگر فعاليت‌هاي مسجد گسترده باشد، با تشكيل گروه‌هاي امر به معروف و نهي از منكر مي‌توان جرم و جنايت را دست كم در محله‌اي كه مسجد در آن قرار دارد كنترل كرد.

ب) پايگاه بسيج
پايگاه‌هاي بسيج براي برخورد قانوني و قاطعانه با مجرمان و تأمين امنيت در محله‌اي كه مسجد در آن قرار دارد مؤثرند. گشت‌هاي شبانه و اعضاي فعال بسيج، محيط ناامني براي مجرمين ايجاد مي‌كند و نقش مهمي در كاهش جرم دارند.

ج) فعاليت‌هاي فرهنگي
فعاليت‌هاي فرهنگي مسجد، هم چون كتاب خانه و مسابقه فرهنگي، علمي و ورزشي در افزايش سطح فرهنگي جامعه و كاهش جرم مؤثر است. اين فعاليت‌ها مي‌تواند فرهنگي را ايجاد و ترويج كند كه در آن، شهروند خوب بودن و احترام به قانون، ارزش به شمار مي‌آيد. اين فعاليت‌ها با برپا كردن اوقات فراغت و جهت دهي به بينش افراد، يك نظام اجتماعي امن را فراهم مي‌كند.

آثار خانوادگي
خانواده كوچك‌ ترين واحد اجتماع و عامل تعيين كننده شكل گيري نظام اجتماعي است. عوامل انگيزشي و رفتاري گوناگوني بر قوت و پايداري خانواده و اعضاي آن مؤثر است.
مسجد به عنوان نهاد مذهبي در خانواده نيز نقش آفريني مي‌كند و سبب استحكام آن مي‌شود.

ايجاد فضاي معنوي
فضاي عمومي منزل در تربيت فرزندان و نظام ارزشي خانواده مؤثر است. در صورتي كه اين فضا به سمت ارزش‌هاي واهي و دور از معنويت پيش رود، خانواده وارد بحراني مي‌شود كه اصالت و قوام آن را به خطر مي‌اندازد و چيزي جز ظاهر پوشالي از آن باقي نمي‌گذارد؛ همانند بحراني كه امروزه در غرب وجود دارد.
فضاي حاكم بر خانواده‌هاي اهل مسجد معمولا معنوي است. اهل مسجد بخشي از وقت خود را در مسجد به عبادت مشغولند و به تقويت ايمان خود مي‌پردازند. اين روحيه تقوا و خداباوري كه در افراد خانه در سايه تعاليم مسجد ايجاد مي‌شود، فضاي معنويي را مي‌سازد كه خانواده را مستحكم و پايدار مي‌گرداند.
 
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت
[1] - فرهنگ لاروس، ج 2، ص 1892.
[2] - علي اكبر دهخدا، لغت نامه دهخدا: ج 13، صص 20853 و 20852.
[3] - لغت نامه دهخدا: ج 13، ص 20373
[4] - مسجد در آيينه قرآن و روايات، خسرو تقدسي نيا، صص 139 و 140.
[5] - آل عمران آيه 37 و 39، مريم، آيه 11، ص آيه 21.
[6] - شهاب المنار: ص 23.
[7] - كنزالعمال: ج 7، ص 650.
[8] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 447.
[9] - كنزالعمال: ج 7، ص 648.
[10] - كنزالعمال: ج 7، ص 648
[11] - كنزالعمال: ج 7، ص 361.
[12] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 482.
[13] - مستدرك الوسائل: ج 3، صص 313 و 359.
[14] - همان: ج 3، ص 355.
[15] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 85.
[16] - مصتدرك الوسائل: ج 3: ص 363.
[17] - وسائل الشيعه: ج 3، صص 84 و 85.
[18] - همان: ص 85.
[19] - همان.
[20] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 482.
[21] - عباس عزيزي: جامع آيات و احاديث نماز: ج 2، ص 277.
[22] - المحجة البيضاء: ج 1، ص 302.
[23] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 365.
[24] - علل الشرايع: ج 2، ص 466.
[25] - بحارالانوار: ج 81، ص 154.
[26] - كنزالعمال: ج 7، ص 651.
[27] - كنزالعمال: ج 7، ص 654.
[28] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 485.
[29] - كنزالعمال: ج 7، ص654.
[30] - بحارالانوار: ج 73، ص 369.
[31] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 486.
[32] - كنزالعمال: ج 7، ص 657.
[33] - همان: ص 656.
[34] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 372.
[35] - توبة: 17.
[36] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 516.
[37] - وسائل الشيعه: ج 3، صص 516 و 518.
[38] - همان: ص 517.
[39] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 502.
[40] - بحارالانوار: ج 83، ص 380.
[41] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 385.
[42] - كنزالعمال: ج 7، ص 675.
[43] - بحارالانوار: ج 18، ص 107.
[44] - همان: ج 80، ص 381.
[45] - كنزالعمال: ج 7، ص 667.
[46] - الاستبصار: ج 1، ص 473.
[47] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 507.
[48] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 373.
[49] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 575.
[50] - كنزالعمال: ج 7، ص 669.
[51] - فضايل و آثار مسجد در آيينه قرآن و حديث، عباس عزيزي، ص 134.
[52] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 575.
[53] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 518.
[54] - فضايل و آثار مسجد در آيينه قرآن و حديث: عباس عزيزي، ص 134.
[55] - مستدرك الوسائل: ج 1، ص 226.
[56] -همان: ج 3، ص 363.
[57] - بحارالانوار: ج 80، ص 373.
[58] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 481.
[59] - همان: ج 3، ص 554.
[60] - همان: ج 3، ص 481.
[61] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 554.
[62] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 512.
[63] - همان: ص 513.
[64] - بحارالانوار: ج 83، ص 348 و 385.
[65] - بحارالانوار: ج 83، صص 354 و 379.
[66] - وسائل الشيعه: ص 479.
[67] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 556.
[68] - نك: علي ذو علم، انقلاب و ارزش‌ها، فصل اول.
[69] - نك: ناجي محمد حسين عبدالقادر انصاري: تعمير و توسعه مسجد شريف نبوي در طول تاريخ، ترجمه عبدالمحمد آيتي، تهران، مشعر، 1378
[70] - نك: لغت نامه، دهخدا: ج 13، ص 20853 به نقل از: پطروشنسكي، اسلام در ايران از هجرت تا پايان قرن نهم هجري، ترجمه، كريم كشاورزي، صص 96 تا 103.
[71] - فضل بن حسن طبرسي، مجمع البيان: ج 5، ص 72.
[72] - براي مطالعه بيشتر نك: رحيم نوبهار، كوي دوست. صص 241 تا 251.
[73] - حج: 39.
[74] - سيد احمد فهري، پرواز در ملكوت: صص 238 ـ 239.
[75] - بقره: 114.
[76] - در بخش گذشته، آداب و احكام نماز را بيان كرديم.
[77] - حضرت امام خميني: رسالة توضيح المسائل، مسئله 907.
[78] - نك: رحيم نوبهار: سيماي مسجد، ج 2، ص 10.
[79] - مجيد رشيدي پور، آشنايي با تعليم و تربيت اسلامي، ص 8 تا 12.
[80] - محمد مهدي پور علي فرد، نكته‌هايي درباره روش تربيت ديني نسل جوان و نوجوان، ج، انتشارات شاكر، ص 19.
[81] - نك: حميد نگارش، هويت ديني و انقطاع فرهنگي، صص 26 56، نمايندگي ولي فقيه در سپاه مركز تحقيقات اسلامي.
[82] - نك: محمد هدي پور علي فرد، نكته‌هايي درباره روش ديني نسل جوان و نوجوانان، ج1، فصل 3، 4، 5، 6.
[83] - البته در برخي موارد افراد مسجد چنين نيستند. اين امر به معناي نبود چنين كاركردي براي مسجد نيست بلكه حاكي از نقاط ضعف آن مسجد و فاصله آن از مسجد ايده‌آل اسلامي مي‌باشد.
[84] - امام حسين (عليه‌السلام) مي‌فرمايد: كسي كه همواره به مسجد رفت و آمد مي‌:ند، يكي از اين هشت فايده به ان مي‌رسد. ... يافتن رفيق نيك... .(تحف العقول، ص 256)
[85] - احمد بن علي بن ابوطالب طبرسي، احتجاج، نشر مرتضي، مشهد، 1403 هـ ق، صص 29 ـ 38.
[86] - التراتيب الادريه، ج 2، ص 233.
[87] - محمد اسماعيل بخاري، صحيح بخاري، ج 1.
[88] - التراتيب الاداريه: ج 2، ص 222.
[89] - همان: ج 2، ص 233
[90] - وسايل الشيعه: ج 3، ص 86، روايت 8.
[91] -زيد العابدين بن علي عاملي، منية المريد: ص 106.
[92] - همان.
[93] - محمد بن عبدالله زركشي، اعلام المساجد باحكام المساجد، ص 328.
[94] - مستدرك الوسايل، ج 3، ص 363، روايت 20، چاپ 3 از ابواب احكام المساجد.
[95] - نك: كوي دو ست، صص 167 ـ 170.
[96] - تاريخ احمد شبلي، آموزش در ا سلام، ترجمه: محمد حسين ساكت، دفتر ننشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1363 هـ ش،
پيوست 2 (نقدي بر كتاب تاريخ آموزش در اسلام) از مصطفي جواد، ص 40.
[97] - تاريخ احمد شبلي، آموزش در اسلام، ترجمه: محمد حسين ساكت، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1363 هـ. ش، پيوست 2 (نقدي بر كتاب تاريخ آموزش در اسلام) از مصطفي جواد، ص 40.
[98] - همان: ص 89 بع بعد.
[99] - نك: همان
[100] - نهج البلاغه: تنظيم: صبحي صالح، ص 540، حكمت شماره 369، مركز البحوث الاسلامية، ايران، 1359، افست از چاپ بيروت، 1387 هـ. ق
[101] - همان:
[102] - وسائل الشيعه: محمد بن حسين عاملي، ج 3، ص 493، باب 14 از ابواب احكام المساجد، روايت 1.
[103] - مستدرك الوسائل: ميرزا حسن نوري، ج 3، ص 355، باب يك از ابواب احكام المساجد، روايت 2.
[104] - التراتيب الاداريه: عبدالحي الكتاني، ج 1، ص 48.
[105] - همان: ص 477 ـ 478.
[106] - نك: محمد مكلي السباعي، نقش كتاب خانه‌هاي مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامي، ترجمه علي شكويي، تهران، 1373، سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي.
[107] - وسائل الشيعه: ج 3، ص 510، باب 30 از ابواب احكام المساجد روايت 1 ـ 5.
[108] - نك: رحيم نوبهار، سيماي مسجد، ج 1، صص 113 ـ 117.
[109] - نك: صحيح بخاري، ج 1، كتاب الصلاة، باب 78، شماره 99، نه جلد در چهار مجلد، دارالقلم، بيروت، 1407 هـ. ق، تحقيق: قايم الشماعي، الرفاعي.
[110] - نك: كوي دوست، فصل ششم، صص 147 ـ 184.
[111] - نك: علي ذو علم، انقلاب ارزش‌ها، فصل دوم، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي.
[112] - البته درباره امروز از كوشش بسيار مسلمانان در به كار بستن معماري با كيفيت بالا در مسجدها، برداشت‌هاي گوناگوني وجود دارد. نك: كوی دوست، ص 79 به نقل از المسجد في الاسلام، طه الولي، ص 14.
[113] - نك: سيماي مسجد، صص 207 ـ 236.
[114] - كوي دوست، ص 217 به نقل از الطبقات الكبري، ابن سعد، ج 1، صص 246 ـ 247.
[115] - همان.
[116] - نك: سيماي مسجد، فصل هفتم، ص 189 ـ 201، بينش اسلامي و پديده‌هاي جغرافيايي، ص 42.
[117] - آل عمران: 110
[118] - مريم: 55؛ اعراف: 157.
[119] - اعراف: 112؛ حج: 41 ـ 38؛ آل عمران: 114.

منبع: سایت موسسه جهانی سبطین