علامه گرانقدر آیت الله عبدالله جوادی آملی (حفظه الله)

 


زندگی نامه:

آيت الله جوادي آملي، در سال 1312 هـ . ش برابر با 1352 هـ . ق در خانواده اي اهل علم و دين در آمل به دنيا آمد. پدر و جدش، ميرزا ابوالحسن و ملا فتح الله از مبلغان اسلام و ارادتمندان به آستان ولايت بودند. فشار دوران پهلوي، مشكلات و مسائل مادي و سياسي، سبب كاهش علاقه اين خانواده از روحانيت شيعه نشد. از اين رو، فرزند خود را تشويق به تحصيل علوم ديني كردند. آيت الله جوادي آملي پس از به پايان رساندن دوره ابتدايي، در سال 1325 هـ . ش به پيشنهاد پدر و علاقه وافر خود، وارد حوزه علميه آمل شد و تا سال 1329 در آن شهر به تحصيل پرداخت. او بخشي از دروس سطح را در آنجا به پايان برد. پس از آن به پيشنهاد استادش شيخ شعباني نوري، عازم حوزه علميه مشهد مقدس شد. در بدو ورود به حوزه علميه مشهد، در يكي از مدارس به برخي از طلاب برخورد كه در كسوت روحانيت بودند، ولي نسبت به علماي بزرگ مشهد در آن روزگار، تكريمي نداشتند و تعابيرشان درباره علما همراه با تندي و طعن بود! اين خاطره چنان براي استاد تلخ بود كه حاضر نشد در چنين حوزه اي بماند و درس بخواند. از اين رو مشهد را ترك گفت و به همراه پدر رهسپار تهران شد تا در حوزه عظيم و در محضر بزرگاني همچون آيت الله شيخ محمدتقي آملي به تحصيل بپردازد.

استاد با ورود به مدرسه مروي، به خواندن رسائل، مكاسب و كفاية الاصول پرداخت. پس از آن، در دروس خارج استادان بنام حوزه علميه تهران شركت جست و همزمان به فراگيري علوم عقلي نيز پرداخت. استاد پس از حدود 5 سال تحصيل در تهران و با كسب اجازه از آيت الله شيخ محمد تقي آملي، در سال 1334 به حوزه علميه قم رفت تا از محضر علماي آن ديار نيز بهره هاي فراوان برگيرد. از آن سال، تاكنون وي در حوزه علميه قم حضور دارد و ضمن بهره مندي از محضر علماي بزرگ اين حوزه، خود سرمنشأ خيرات و بركات بسياري بوده است.

استاد جوادي آملي، در دوران تحصيل، با استادان بنامي، انس داشته است. پدر او معتقد بود كه درس حوزوي را بايد پيش انسان بزرگواري كه خود تزكيه شده باشد، آغاز كرد. بدين منظور، فرزندش را براي تحصيل، نزد آيت الله ميرزا ابوالقاسم فرسيو كه از دانشمندان و علماي بزرگ آمل بود، برد و او در آغازين روز درس، جمله «اول العلم معرفه الجبار» را چنان معنا كرد كه استاد خود را هنوز مرهون آن سروش غيبي مي داند.

آيت الله جوادي آملي، ادبيات را نزد پدرش و حجج اسلام، عبدالله اشراقي، شيخ احمدي اعتمادي، بخش مهم شرح لمعه را نزد آيت الله شيخ عزيزالله طبرسي، قوانين را در محضر آيت الله ضياءالدين آملي و آيت الله محمد غروي و امالي شيخ صدوق را در محضر آيت الله ضياءالدين آملي فراگرفت.

وي با ورود به تهران، به مدرسه علميه مروي رفت و دروس سطح را در آنجا به پايان برد. از ويژگي هاي مدرسه مروي اين بود كه طلاب آن مي بايست در كنار فرگيري علوم، قرآن را نيز تلاوت كنند و سالي دوبار براي بازيد كتاب ها جلساتي تشكيل مي شد. انس با كتابخانه نيز نصيب طلاب علوم مي شد و توفيق بود تا محصلان با كتاب هاي خطي و چاپي آشنا شوند. استاد جوادي آملي، دروس رسائل و مكاسب را در محظر آيت اله سيد عباس فشاركي، شيخ اسماعيل چاپلقي و شيخ محمدرضا محقق خواند. در فلسفه نيز، شرح منظومه، طبيعيات، اشارت و بخشي از اسفار را نزد شيخ ابوالحسن شعراني و مقداري از شرح منظومه و شرح اشارات و بخشي از اسفار را خدمت آيت الله ميرزا مهدي محي الدين الهي قمشه اي ـ عارفي بي نظير و صاحبدلي بي دليل فراگفت. وي شرح فصوص ابي عربي (شرح قيصري بر فصوص) را از محضر آيت اله محمدحسين فاضل توني آموخت. سپس دروس خارج فقه و اصول را نزد شيخ محمدتقي آملي فراگرفت. ضمن اينكه در علوم معقول نيز از ايشان بهره هايي فراوان برد. استاد با هجرت به قم، در سال تحصيلي 1334 در درس حضرات آيات سيد حسين بروجردي، امام خميني، علامه سيد محمدحسين طباطبايي، سيد محمد محقق داماد و ميرزا هاشم آملي حاضر شد. وي، ويژگي بارز درس امام خميني(ره) را پرورش روح دقت و آزادگي علمي مي داند و برحكيمانه بودن ديدگاه هاي امام در دروس حوزوي تأكيد مي كند. استاد جوادي آملي، حدود 25 سال از محضر علامه طباطبايي، در علوم نقلي و عقلي بهره برد. و انيس اين مفسر بزرگ قرآن كريم بود. از اين رو، خاطرات بسياري از ايشان، در سينه دارد كه در بسياري از مصاحبه ها و نوشته ها، آن را بيان داشته است. از دوستان آيت الله جوادي آملي، مي توان به آيت الله شهيدمرتضي مطهري، حاج آقا مصطفي خميني و امام موسي صدر اشاره كرد.آيت الله عبدالله جوادي آملي، در طول عمر شريف خود، تاكنون خدمات علمي و فرهنگي شايان توجهي را به انجام رسانده است. وي از سال هاي نخستين تحصيل، تاكنون به تدريس و تربيت طلاب پرداخته است و شاگردان بسياري را به عالم اسلام تقديم كرده است. استاد، همواه بر تهذيب نفس در كنار تحصيل به اخلاص در تبليغ معارف و حياني و انس با قرآن و روايات سفارش مي كند. (1)

منهج و روش علمي:

تفسیر، فقه و اصول، حکمت و فلسفه سه حوزه عمده فعالیت های علمی آیت الله جوادی آملی هستند. از همین رو در ادامه به منهج علمی ایشان در این سه زمینه می پردازیم: (2)

1-منهج تفسیری:

از ديدگاه مفسر تسنيم، منابع تفسير قرآن عبارت‌اند از: «قرآن، سنت و عقل» و چون «منهج و روش تفسيري» هر مفسر، پيوند تنگاتنگي با «منابع تفسير قرآن» دارد، به اجمال مي‌توان منهج تفسيري تسنيم را «منهج اجتهادي جامع» و دربردارندهٴ «تفسير قرآن به قرآن»، «تفسير قرآن به سنت» و «تفسير قرآن به عقل» ناميد. در ميان اين سه شيوه، كارآمدترين آن ها، «تفسير قرآن به قرآن» است، زيرا مهم‌ترين منبع تفسير قرآن، خود قرآن است كه مبيّن، شاهد و مفسّر خويش است و در دستيابي به معارف قرآن اثري عميق دارد.

تأكيد بيشتر بر «تفسير قرآن به قرآن» هرگز به معناي نفي تفسير قرآن به سنت يا طرد تفسير قرآن به عقل و حتي به معناي عدم بهره گيري از علوم انساني و دانش تجربي در تفسير قرآن نيست. به باور مفسر تسنيم، تفسير قرآن به قرآن، شيوه تفسيري پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت(عليهم‌السلام) است كه از هر خطاي نظري معصوم و از هر لغزش عملي مصون بوده و در نتيجه پيروي از آنان لازم، حيات آفرين و نجاتبخش است.

2-منهج فقهي و اصولي:

ویژگی های این منهج را می توان اینگونه برشمرد:

1. ساختار منطقي: استاد ضمن تقرير درس خارج فقه آيت الله محقق داماد که بيش از 14 سال به طول انجاميد و کتابهاي فراواني از جمله حج ، صلاة و خمس به چاپ رسيد . درس خارج، آيت الله جوادي آملي از دروس منظم خارج فقه حوزه علميه قم است كه از ساختاري منطقي و روشمند برخوردار است. مراحل گوناگون در فرآيند بررسي يك مسئله فقهي در درس ايشان بدين شرح‌اند:

 أ. طرح مسئله و پرسش بحث؛

 ب. تحرير محل بحث و تبيين نقطه ابهام؛

 ج. نقل ديدگاه‌هاي متخصصان فنّ و بررسي نظريات سه عصر فقهي؛ زمان شيخ طوسي و مفيد . دوره مرحوم محقق و علامه حلّي و دوره معاصر و فقهاءمتاخّر.

 د. نقد و بررسي استدلال‌هاي متخصصان؛

هـ. اثبات استدلالي ديدگاه مختار؛

 و. جمع‌بندي نهايي و نتيجه‌گيري.

2. رعايت جايگاه ثقلين: در سخنان حضرت رسول اكرم(ص) قرآن كريم به عنوان ثقل اكبر و عترت به عنوان ثقل اصغر معرفي شده‌اند و در همه شاخه‌هاي علوم اسلامي از جمله فقه بايد اين جايگاه رعايت شود و استاد، آيت الله العظمي جوادي چه در تفسير قرآن كريم و چه در تفكر فقهي همواره بر آن تأكيد داشته و بدان مقيد بوده‌اند كه ابتدا از آيات قرآن كريم بهره گرفته خط اصلي يك حكم يا گزاره معرفتي را ترسيم مي‌كنند و در طول بهره‌گيري از قرآن از سنت ثقل اصغر بهره مي‌گيرند.

3. نگاه حكومتي به فقه: حكومت ديني و ولايت فقيه پشتوانه اجرايي همه احكام دين است و از همين‌رو در اجراي احكام دين به ويژه احكام اجتماعي آن بايد حاكميت فقيه عادل بر امت را لحاظ كرد، چنان‌كه در مسائلي مانند ثابت شدن اول ماه، صلح و جنگ و تصرفات قاضي نقش ولي فقيه روشن است و تفكر فقهي معظم له از اين ويژگي برخوردار است.

4. تطبيق قواعد و احكام فقهي بر مسائل جهان و جامعه معاصر: نمونه‌هايي مانند بحث از روا و صحيح بودن انعقاد عقدهايي مانند اجاره به صورت اينترنتي يا حرمت اجاره سايت‌هاي اينترنتي براي ترويج فساد و گسترش فحشاء در جامعه را مي‌توان در شيوه فقهي استاد مثال زد.

3-منهج فلسفی:

آيت ‌الله جوادي سه دوره كتاب اسفار صدرالمتألّهين شيرازي به نام الحكمة المتعاليه في الاسفار الربعه را در حوزه علميه قم تدريس كرد و طي آن صدها دانش‌پژوه علوم عقلي از درس پربار وي بهره بردند.سومين دوره تدريس اسفار، تدريسي ويژه و در بستر تمامي آثار ملاصدرا بود و بلكه فراتر از آن به آثار مهمي كه در زمينه هستي‌شناسي نگاشته شده مورد توجه ايشان بوده و آراي مهم درباره هستي‌شناسي بررسي و نقد و تحليل شده است.

محصول سومين دوره تدريس اسفار توسط علامه جوادي آملي، كتاب گرانسنگ رحيق مختوم شرح حكمت متعاليه است.رحيق مختوم يك دوره شرح عميق و گسترده حكمت متعاليه صدرايي است كه به حكمت‌پژوهان عرضه مي‌شود و به جرئت مي توان آن را عميق‌ترين و مبسوط‌ترين اثر فلسفي درباره اسفار دانست. از بزرگ‌ترين ويژگي‌هاي رحيق مختوم ارائه هماهنگي برهان، عرفان و قرآن است.

برخي از موارد سيرهٴ فلسفي صدرالمتألّهين كه در آثار حضرت آيت الله العظمي جوادي آملي آمده عبارت‌اند از:

1. تحرير صحيح اصل مسئله و تبيين درست مطالب گذشتگان.

2. آشنايي با مباني حكماي يونان و حكماي اسلام و حفظ آن‌ها از دستبرد تحريف و برداشت سوء كج‌انديشان.

3. استنباط فروع فراوان از همه مباني پيشينيان كه آن فروع بر اساس اصول پذيرفته شده مورد توجه آن‌ها قرار نگرفته بود.

4. تأسيس اصول و مباني جديد كه هر يك زمينهٴ استنباط فروع عميق فراوان ديگرند.

5. داوري منصفانه بين آراي گذشتگان و تشخيص غثّ و سمين و تحقيق آنچه صواب است و ابطال آنچه ناصواب است.

6. عدم اكتفا به برهانِ صرف، بلكه توجه به تحصيل عرفان و شهود، و بسنده نكردن به جمع بين برهان و عرفان بدون عرضه بر قرآن و وحي را محور تفكّر و مدار شهود دانستن و بسياري از مبادي برهان و مجالي عرفان را با راهنمايي آن فراهم كردن و تطبيق بين حكمت و شريعت، و شريعت را منزّه‌تر از آن دانستن كه با فلسفه الهي نسازد، و فلسفه را كوچك‌تر از آن دانستن با شريعت موافقت نكند.

7. بينش عقلي و گرايش برهاني داشتن و تسليم شهرت نشدن و از ناحيهٴ مدح و قدح جمهور تغيير انديشه ندادن، و با آراي جمهور حكما در صورت غفلت آنان همانند اوهام تودهٴ مردم در صورت انحراف آن‌ها مخالفت كردن، زيرا جمهور، مقيم و ساكن‌اند و حكيم، مهاجر است و قهراً مهاجر با مقيم موافق نخواهد بود و اين معنا را مي‌توان از نامگذاري كتاب به اسفار پي برد.

8. صحت و سقم سخن غيرمعصوم(عليه‌السلام) را بدون انتساب به گوينده بررسي كردن، و مذهب خاص قائل را مايهٴ صلابت يا وهن كلام وي ندانستن، بلكه استواري يا سستي گوينده را با سخن او سنجيدن، زيرا آنچه با بنان يا لسان نوشته يا گفته مي‌شود ترجمان عقل راقم يا قائل است. (3)

فعالیت‌های سیاسی:

شخصیت علمی آیت الله جوادی آملی بر سایر وجوه شخصیتی او غالب است اما وی سالهای پیش و پس از انقلاب در فعالیت های سیاسی-اجتماعی مشارکت داشته است و برخی از مواضع تاثیرگذار بوده است.حدود سیزده سال در درس امام خمینی حاضر شد و در سالهای پیش از انقلاب از مروجان اندیشه امام خمینی بود و چند بار در دوران حکومت پهلوی از تبلیغ و سخنرانی ممنوع و بازداشت شد. (4) پس از پیروزى انقلاب اسلامى نیز همراه با حمایت هاى مدام و بى وقفه در مجامع علمى و تحقیقى از مبانى فکرى این نهضت اسلامى بزرگ، در مسئولیت هاى گوناگون سیاسى - اجتماعى و به هنگام نیاز حضور فعال داشته اند. در این جا به اهم فعالیت هاى سیاسى ـ اجتماعى استاد اشاره مى شود: (5)

1. تصدّى منصب قضا در اوایل انقلاب در آمل و قلع و قمع عناصر فاسد و مهره هاى اصلى رژیم طاغوتى پهلوى.

2. پذیرش عضویت در شوراى عالى قضایى و تهیه و تدوین لوایح قضایى مترقّى اسلام به ویژه تهیه و تدوین لایحه قصاص و دفاع از آن با کمک شهید مظلوم آیت الله دکتر بهشتى.

3. عضویت در مجلس خبرگانِ تدوین قانون اساسى و نیز خبرگانِ رهبرى.

4. انجام سفرهاى سیاسى ـ علمى به داخل و خارج کشور در جهت تبیین مسائل اسلامى و دفاع علمى و مستدل از ارزش هاى انقلاب و اسلام.

5. نشست هاى مستمر با مسئولان سیاسى ـ مملکتى و ارایه رهنمودهاى سازنده به آنان ـ اهتمام به حل مسائل و معضلات سیاسى ـ اجتماعى کشور به ویژه منطقه مازندران و آمل.

6. حضور فعال و مؤثر در صحنه هاى سیاسى ـ اجتماعى انقلاب و جریانات سرنوشت ساز کشور.

7. پیک جهانى انقلاب و سفیر رسمى امام خمینى به مسکو، جهت ابلاغ پیام امام به میخاییل گورباچف.

8 . تصدّى منصب امامت نماز جمعه قم و ایراد خطبه هاى پربار و علمى.

9. ایراد سخنرانى هاى روشنگر و افشاگرى علیه جریان هاى نفاق، التقاط و انحراف با تبیین درست، منطقى و مستدل مسائل اسلامى و معارف دینى.

سفیر رهبر:

استاد جوادي‌ آملي‌، سفرهاي‌ گوناگوني‌ به‌ كشورهاي‌ مختلف‌ جهان‌، با انگيزه‌هاي‌ تبليغي‌ و سياسي‌ انجام‌ داده‌ است‌. يكي‌ از مهمترين‌ سفرهاي‌ وي‌ سفر به‌ شوروي‌ سابق‌ براي‌ تسليم‌ پيام‌ امام‌ خميني‌ به‌ گورباچف‌، رهبر وقت‌ اتحاد جماهير شوروي‌ بود كه‌ از ديد صاحب‌ نظران‌ جهاني‌، پديده‌اي‌ بسيار مهم‌ تلقي‌ مي‌شد. از ديگر سفرهاي‌ مهم‌ وي‌، سفر به‌ نيويورك‌ و شركت‌ در نشست‌ اديان‌ و ابلاغ‌ پيام‌ مقام‌ معظم‌ رهبري‌ بود.  (6)

بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا:

 بنیاد اسراء، تحت اشراف آیت الله جوادی آملی، یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی و پژوهشی در شهر مقدس قم است. بهره‌مندی کامل و جامع از آثار و اندیشه‌های تفسیری، فلسفی، کلامی و فقهی حضرت آیة‌الله جوادی آملی در راستای تبیین، بسط و گسترش علوم اسلامی از منظر معظم‌له در حوزه‌های مختلف، آموزش و ‌تربیت پژوهشگران، فضلا و مدرسان کارآمد، خلاق و مبتکر در حوزه‌های مذکور از اهداف تأسیس این بنیاد می‌باشد. توسعه، تعمیق و ایجاد ظرفیت‌های علمی و پژوهشی در حوزه‌های مختلف، تثبیت و تحکیم بنیان‌های نظری و تقویت علمی مبانی نظری اندیشه دینی و نظام اسلامی و دفاع از اندیشه‌های متعالی اسلام ناب محمدی(صل الله و علیه و آله) ، پاسخ‌گویی به نیازهای تمدنی جهان اسلام و گسترش تعاملات علمی به‌خصوص میان نخبگان در حوزه‌های مختلف، از دیگر اهداف تأسیس بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا به شمار می‌روند. بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا از مراکز و واحدهای متعددی برخوردار است از جمله: پژوهشگاه علوم وحیانی معارج، پژوهشکده قرآن و عترت، پژوهشکده فلسفه، عرفان و کلام اسلامی و پژوهشکده فقه و اخلاق. مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام حسن عسکری(علیه السلام) که با هدف پرورش و ‌تربیت طلاب علوم و معارف اسلامی در سال 1387 فعالیت خود را رسماً در شهرستان آمل آغاز کرد و هم‌اکنون در دو مقطع تحصیلی در رشته‌های کلام اسلامی (سطح دو)، تفسیر و علوم قرآنی، (سطح دو) و تفسیر و علوم قرآنی (سطح سه) دارای دانش‌پژوه است. هم‌چنین از دیگر مراکز وابسته به بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا می‌توان از مدرسه علمیه سعادت قم، مؤسسه آموزش عالی حوزوی اسرا و مدرسه علمیه و مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام حسن عسکری(علیه السلام) در تهران نام برد. (7)

آثار علمى:

از ایشان بیش از صد عنوان کتاب، در موضوعاتِ تفسیر ترتیبی و موضوعی قرآن کریم، فلسفه، عرفان، کلام، فقه و … به چاپ رسیده است که برخی آن‌ها در جشنواره‌های کتاب داخلی و خارجی، حائز رتبه‌های برتر شده است. برای نمونه تفسیر گرانسنگ «تسنیم» در سال ۱۳۸۵ از سوی مؤسسه «آیسسکو» به عنوان پژوهش برگزیدة جهان اسلام انتخاب شده و نیز کتاب برتر پژوهشی شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم شناخته شد.

از ایشان در خرداد ماه ۱۳۸۷ به عنوان استاد نمونه حوزة علمیه قم تقدیر شد و در تیر ماه ۱۳۸۷ عنوان پرکارترین مؤلف ایران را به خود اختصاص داد. (8)

منابع:

1 - دانشنامه اندیشمندان اسلامی. وابسته به اداره کل پژوهش های اسلامی رسانه (صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران).  مدخل: عبدالله جوادي آملي
http://thinker.irc.ir/thinker/index/show/+5749

2 - برگرفته از: سایت رسمی دفتر حضرت آیت الله جوادی آملی
http://javadi.esra.ir/web/office/master

3 -سایت رسمی دفتر حضرت آیت الله جوادی آملی
http://javadi.esra.ir/web/office/master

4 - ویکی‌شیعه دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت(ع)، وابسته به مجمع جهانی اهل بیت (ع)، مدخل: عبدالله جوادی آملی.
http://fa.wikishia.net

5 - دانشنامه فرهیختگان تمدن شیعی. وابسته به پژوهشکده باقرالعلوم (ع). مدخل: عبدالله جوادی آملی
http://nbo.ir/Default.aspx

6 - دانشنامه اسلامی وابسته به موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت علیهم السلام مدخل:  عبدالله جوادی آملی
http://wiki.ahlolbait.com

7 - نیم نگاهی به بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسرا. مجله  افق حوزه  1 خرداد ماه 1392 شماره 364 . و برای اطلاع بیشتر رجوع شود به:
http://www.esra.ir

8 - ویکی فقه. دانشنامه فقه و اصول و علوم حوزوی وابسته به پژوهشکده باقرالعلوم (ع) و موسسه صدای بهار. مدخل: آیت الله العظمی جوادی آملی
 http://wikifeqh.ir

برای اطلاع تفصیلی از آثار آیت الله جوادی آملی رجوع شود به: مرکز بین المللی نشر اسراء
http://www.nashresra.ir

 منبع: گروه حوزه علمیه تبیان – علی محمد سرلک