پژوهش و جایگاه آن در حوزه های علمیه

 بدون شک یکی از مهمترین مسائلی که فقدان آن محسوس و جایگاه کاملا متزلزل و ضعیف آن در حوزه های علمیه ما به طور واضحی مشهود است بحث پژوهش و در کنار آن مقوله نوآوری است.

از آن رو به نوآوری اشاره می کنیم که لازمه تجدد و نوآوری،پژوهش و بررسی است. اهمیت و جایگاه پژوهش در هر علمی بر کسی پوشیده نیست. حوزه نیز به عنوان طلایه دار هدایت و پرچم دار معرفی دین مبین اسلام به عنوان یکی از اصلی ترین علوم انسانی از این قاعده مستثنی نیست و نخواهد بود.

اگر بخواهیم در یک کلام جایگاه و اهمیت پژوهش را در حوزه های علمیه مشخص کنیم باید به این کلام نغز از مقام معظم رهبری اشاره کنیم. ایشان فرمودند:

(عنصر تحقیق و پژوهش در همه جا به صورت یک اصل در مجموعه کارها و فعالیتهای حوزه باید مورد توجه قرار گیرد.)

امروزه پیشرفت سرسام آور علم و تکنولوژی و اختراعات و اکتشافات در زمینه های گوناگون و بخصوص در فن آوری های نوین، به بحث تحقیق و پژوهش علوم سرعت چشمگیری بخشیده است. ابزارهای نو و پیشرفته در هر علمی مسیر کنکاو و جستجو را بیش از گذشته برای دانش پژوهان آن هموار ساخته و همین مساله سبب دسترسی آسان به منابع معرفتی، علوم و یافته های علمی شده است به گونه ای که امروزه به راحتی می توانید حجم عظیمی از اطلاعات را به دست آورید.

حال سوال مهم و کلیدی اینجاست که حوزه های علمیه و متولیان آن تا کنون چه راهکارهایی برای برجسته سازی و اهتمام به مساله پژوهش اندیشیده اند.

بدون شک این پیشرفت در حوزه نیست عملیاتی شده اما سخن اینجاست که در زمان کنونی ما آنگونه که شایسته و بایسته است جایگاه تحقیق ون پژوهش در حوزه های ما تثبیت نیست.

اهتمام به پژوهشگران و استقبال از طرح های پژهشی، پرورش محققین جوان و هموار کردن مسیر برای محققین زبده و زبردست از مسائلی است که خلآ ان در حوزه محسوس است.

بدون شک این زمینه سازی تا کنون فراهم شده اما توقع است که حوزه همگام با پیشرفت های دنیا از ابزارهای پژوهشی جدید استفاده کرده و زمینه را برای آموزش دانش پژوهان مهیا کند. بدون شک لازمه این کار در ابتدای کار مشخص کرده و ایجاد انگیزه در طلاب جوان و آشنایی آنها با مسائل پژوهشی و تحقیقی در علوم حوزوی است.

آیا تا کنون آسیب شناسی انجام شده که مشخص شود علل و عوامل کمرنگ شدن مباحث پژوهشی و تحقیقی در حوزه چیست و چرا فقط عده کمی از طلاب جوان ما روحیه پژوهشی و پژوهش محوری را در خود رشد داده اند.

به راستی بررسی این مشکلات و در ادامه، ارائه راحل آنها وظیفه کیست و چگونه می توان این ضایعه بس دردناک را از حوزه ها ریشه کن کرد. در این باره رهبر معظم انقلاب به صورت پراکنده توصیه هایی کرده اند که به گوشه ای از آنها اشاره می شود.

(در رویارویی با مشکلات و نیازها و کمبودهای عرصه تحقیق، باید به دور از سراسیمگی، به تفکر و برنامه ریزی پرداخت و این کار را عمدتا وظیفه مدیریت حوزه علمیه دانستند.)

مقام معظم رهبری در قسمت دیگری از سخنان خود با تاکید بر اهمیت اطلاع رسانی و ارائه خدمات تحقیقاتی از سوی مۆسسات پژوهشی حوزه خاطر نشان کردند: اگر چه خدمت رسانی کار کم اهمیتی نیست اما در کنار خدمت رسانی، کارهای دقیق پژوهشی لازم است زیرا بدون آن، حتی خدمت رسانی هم ممکن است به درستی انجام نشود.

نکته مهم و حائز اهمیت دیگری که در متاسفانه در حوزه های ما به چشم می خورد بحث موازی کاری و انجام تحقیقات تکراری است. بسیاری از پژوهش های انجام شده توسط بخش های دیگری از حوزه نیز انجام می شود و تمرکز بر مباحثی که خلا آن در جامعه احساس می شود یکی ا ز مهمترین مسائلی است که متولیان امور حوزوی باید بدان توجه بسزایی داشته باشند. مقام معظم رهبری نیز به این مهم اشاره کرده و می فرمایند:

( انجام کارهای موازی، از دست دادن سرمایه است. البته بعضی کارها موازی و تکراری بودنشان واضح است. بعضی دیگر از کارها گرچه به ظاهر با هم تفاوت دارند اما باطن کار یکی است. با این همه نیازی که ما به تحقیق داریم، شاید این جور کارهای مکرر، اسراف به حساب بیاید.

کارهای پژوهشی حوزه باید بتواند منظومه کاملی را به وجود بیاورد تا همه نیازهایی را که حوزه متصدی آن است، و بدان اهتمام دارد پوشش دهد. این چیزی است که هنوز وجود آن در حوزه احساس نمی شود. باید کارها به گونه ای انجام شود که در مجموع نقطه خلای وجود نداشته باشد. پایگاهها و مراکز تحقیقی که هدفشان دفاع از دین و نیز اهتمام به ترویج دین و نشر معارف اسلامی است، باید به گونه ای تنظیم شوند و کنار هم چیده شوند که در مجموع مقصود نهایی از وجود آنها حاصل شود.)

حال اگر بخواهیم کمی دقیق تر به پژوهش در حوزه ها نگاه کنیم با کمی کنکاش در صدد برطرف کردن این نقطه ضعف از حوزه های علمیه باشیم باید بگوییم متولیان و مسئولین و علی الخصوص مدیریت محترم حوزه در برطرف کردن این ضعف، نقش بسزایی را ایفا می کنند. این مساله ای است که رهبر معظم انقلاب نیز بدان اشاره فرمودند:

(مقام معظم رهبری در پاسخ به این سۆال که چگونه می توان به این وضعیت مطلوب رسید، مسئولیت مدیریت حوزه در این زمینه فرمودند: اگر همه قبول کنند که مدیریت حوزه مسئولیتی در این زمینه داشته باشد و بخشی از کار خودش را شناسایی خلاهای موجود در عرصه تحقیقی قرار دهد و محققان و گروهها و مراکز تحقیقاتی را به سوی نقاط مورد نیاز هدایت کند و جلو انجام کارهای تکراری را بگیرد; در مجموع پوشش همه جانبه ای به وجود خواهد آمد.

ایشان با تجلیل از حوزه علمیه و احساس مسئولیت هدایت دینی مردم و مسلمانان، موفقیت این مجموعه علمی و آموزشی و تحقیقی را در گرو وجود مدیریت و مرکزیت قوی دانستند و فرمودند: این مرکزیت در همه شئون حوزه باید صاحب رای و سخن باشد تا وضع تحقیق از پراکنده کاری رها شود. هر بخشی، هر گوشه ای، از مناطق روحانی، علمای بزرگ و شخصیت های برجسته و مراجع تقلید باید این امر مشترک را بپذیرند که مدیریت حوزه این وظیفه را بر عهده بگیرد. هدایت جمع تحقیقات، نیازمند یک کار ستادی قوی ست برای اینکه بتوان مراکز پژوهشی را در جایگاه واقعی خود قرار داد و خلاها را پر کرد و آنها را مکمل یکدیگر قرار داد.)

همانطور که گذشت لازمه نوآوری و تحول در هر علمی، پژوهش است. اگر کنکاو علمی و بررسی های دقیق و شگرفت و برجسته وجود نداشته باشد باید گفت که ما هیچ گاه شاهد نوآوری های مفید و ماندگار نخواهیم بود. به همین دلیل متاسفانه مسائلی به عنوان ایده های نو و جدید و یا طرح های متحولانه ارائه می شود و یا حتی در برخی مواقع عملی نیز می گردد اما به دلیل اینکه شالوده پژوهی و بررسی های دقیقی قبل از آن انجام نشده یا با شکست مواجه شده و یا عمر طولانی و مفیدی نخواهد داشت.

حوزه نیز برای دست یافتن به اهداف بلند باید نسبت به این مساله اهتمام بیشتری داشته باشد. همانطور که سستی در اهمیت دادن به تحقیق و  پژوهش چیزی جز درجا زدن و عقب ماندن به جا نخواهد گذاشت. رهبر معظم انقلاب نیز در این زمینه فرمودند:

(بدانید که بدون تحقیق، بدون نوآوری، بدون ژرف یابی در هیچ مقوله ای انسان نمی تواند به هدفهای والا دست پیدا کند. اگر ژرف یابی و پژوهش نباشد; نتیجه اش یک جا ایستادن، در جا زدن و با دنیای پیرامون خود به تدریج بیگانه تر شدن است. )

تهیه و تولید: محمد حسین امین – گروه حوزه علمیه تبیان

بیانات رهبر معظم انقلاب – ماهنامه ره آور نو شماره 15