تحسّس یا تجسّس ؟!
بزرگترین عیب چیست؟
«تجسس» یعنی كنكاش و جستجو در احوالات بد و ناشایست افراد و «تحسس» یعنی تحقیق در مورد كارهای نیك افراد.
تجسس در كارهای مردم و كشف اسرار آنها و كنكاش در عیوب مردم در اسلام حرام بوده و مورد نهی قرآن مجید است كه می‌فرماید: «یا ایهاالذین آمنوا.. . ولا تجسّسوا»؛( حجرات، 12) «ای مۆمنین درباره همدیگر جاسوسی و كنجكاوی نكنید»
اما تحسس در اسلام جایز و مورد امر خداوند در قرآن است آنجا كه می‌فرماید: «فتحسسوا من یوسف و اخیه» (یوسف، 87) از برادارن یوسف خواسته شد كه بروند و تفحص كنند تا شاید یوسف را پیدا كنند كه این تحقیق و جستجو در یك كار خیر است.
تجسس از نظر عقلی، اجتماعی و قانونی ممنوع و از نظر شرع حرام است. زیر نظر گرفتن پنهانی دیگران و كنكاش و جستجو درباره آنان و افشاگری و پخش كردن عیوب و اسرارشان نوعی تصرف و دخالت در امور دیگران به شمار می‌رود كه از نظر عقلی ممنوع است. و از نظر اجتماعی هم تجسس كار ناپسندی است. زیرا زندگی هر فردی بسته به آبرو، حیثیت و شخصیت اجتماعی اوست و هتك حرمت و از بین بردن آبرو و آلوده ساختن شخصیت اجتماعی هر فردی به مثابه اعدام اوست. به بیان دیگر، سلب آبروی فرد به وسیله شایعات یا نقل اسرار و عیوب مساوی است با اعدام شخصیت اجتماعی او.
پیجویی و كنجكاوی نسبت به اسرار مردم از نظر اسلام حرام است. علاوه بر آیه مذكور روایات بسیاری در این رابطه صادر شده است. در روایتی آمده: «دنبال عیوب مردم نباشید كه هر كس این چنین كند خداوند عیوب او را آشكار ساخته و آبرویش را میریزد». (لاتتبعوا عورات المۆمنین فانه من تتبع عورات المۆمنین تتبع الله عوراته»)
در روایت دیگر آمده: «هر كس به دنبال پیدا كردن عیوب نهانی مردم باشد تا بعد از یافتن آنها روزی آبروی او را بریزد خداوند آبروی او را حفظ نخواهد كرد و رسوایش خواهد كرد». مولا علی علیهالسلام می‌فرماید: «پیجویی و كنجكاوی نسبت به اسرار و امور پنهانی مردم از بدترین گناهان است»(غررالحكم، حدیث 4580)
در روایت دیگر آمده است:
«اگر مشاهده كردید كه فردی دنبال عیوب نهانی مردم است و گناهان خویش را فراموش كرده است بدانید كه مكر خدا شامل حال او شده و اگر كسی گمان كند كه خدا دربارهاش هیچ تصمیمی نمیگیرد، و اصولاً نمیتواند بگیرد، گناه بزرگی مرتكب شده است»
عیب جویی از رذایل اخلاقی است، در حالی که هدایت مردم و توجه دادن آنها به نقاط ضعف خویش، از طریق نصیحت و اندرز، از وظایف مذهبی و انسانی به شمار می‌رود و بر هر انسان آگاه و بیداری لازم است که همنوعان خود را از بدبختی و تیره روزی نجات بخشد
بزرگترین عیب
امام علی علیه السلام فرمودند: « اَکبَرُ العَیبِ اَن تَعیبَ ما فیک مِثلُهُ»
بزرگترین عیب آن است که آنچه را که مانند آن در خود توست عیب بشماری.
از جمله ویژگی‌های انسان مومن و متخلق به اخلاق حسنه، صفت عیب‌زدایی است. همه می‌دانند که عیب جویی از صفات زشت و ناپسند به شمار می‌رود، ولی عیب‌زدایی از صفات پسندیده است.
جستجوی عیب‌های دیگران از بیماری‌های اخلاقی است که از غرور و خودخواهی، حس جاه طلبی و حسادت نشات می‌گیرد. عیب جویان افرادی هستند که بر اثر ناآگاهی از اوصاف روحی خود و بی خبری از وضع و حال خویشتن، به دنبال لغزش‌های مردم رفته و پرده از معایب و لغزش‌های آنان برمی‌دارند.
اینان مردمی هستند که از ذکر و بیان عیوب مردم لذت می‌برند، زیرا در خود نوعی حقارت احساس می‌کنند و با بیان نقاط ضعف مردم و آشکار ساختن عیوب آنان و کاستن از ارزش و موقعیت اجتماعی آنها، احساس حقارت خود را تسکین می‌دهند.
خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: “یا ایها الذین آمنوا لا یسخر قوم من قوم... و لا تلمزوا انفسکم؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، نباید گروهی از شما گروه دیگر را مسخره کند... و از یکدیگر عیب جویی نکنید ”(حجرات11/)
در آیینه روایات، توجه به عیوب دیگران و غفلت از لغزش‌های خود، بزرگترین عیب برای انسان دانسته شده است.
امام باقر (علیه السلام) ضمن توجه دادن مردم به نقاط ضعف و لغزش‌های خود، می‌فرماید: بزرگترین عیب برای انسان، این است که عیب دیگران را با کنجکاوی به دست آورد و خود، دارای همان عیب باشد، و آن را حس نکند”(کافی459 2:)
بی شک، توجه به عیوب خود و تلاش برای اصلاح آنها، انسان را از سرگرم شدن به عیب دیگران و میل به فهمیدن آن باز می‌دارد. آن گاه که انسان مشغول کاستی‌ها و عیوب خویش شود، از توجه به نقایص و عیوب دیگران باز می‌ماند و درصدد برطرف ساختن عیب‌های خود برخواهد آمد، پس دیگر نه میلی به عیبجویی خواهد داشت و نه مهلتی برایش خواهد ماند تا حتی بتواند به عیوب دیگران فکر کند.
از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) روایت شده: “خوشا به حال کسی که عیب خودش او را از پرداختن به عیب برادران مومنش باز دارد”(همان168 :8 )
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نیز در بیان اوصاف اهل ایمان فرمودند: “مؤمن، سرگرم به عیب‌های خویش و رها از عیوب دیگران است”(مستدرک الوسائل) همچنین فرمودند: “کسی که به عیب خویش بینا شود، عیب هیچ کس نگوید”(غررالحکم:234 )
همان گونه که بیان شد؛ عیب جویی و سرزنش کردن مردم، امری است و راهنمایی آنان به کارهای نیک و متوجه ساختن آنان به معایب کار خود، مطلبی دیگر.
عیب جویی از رذایل اخلاقی است، در حالی که هدایت مردم و توجه دادن آنها به نقاط ضعف خویش، از طریق نصیحت و اندرز، از وظایف مذهبی و انسانی به شمار می‌رود و بر هر انسان آگاه و بیداری لازم است که همنوعان خود را از بدبختی و تیره روزی نجات بخشد.
آگاهانیدن مردم به عیوب زندگی خودشان، به قدری مهم و با ارزش است که امام صادق (علیه السلام) آن را بزرگترین هدیه انسانی شمرده است که یک فرد می‌تواند آن را به فرد دیگر تقدیم نماید و چنین می‌فرماید: “خداوند بیامرزد کسی را که عیوبم را به عنوان هدیه به من تذکر دهد”(تحف العقول:366 )
پس کسی که ادعای دوستی می‌کند ولی عیوب انسان را تذکر می‌دهد و هرگونه نقص و عیبی که می‌بیند، بی‌تفاوت از آن می‌گذرد، دوست واقعی نیست. پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند: “مؤمن آئینه مومن است که خوبی‌ها و بدی‌های خود را در او می‌بیند”(المجازات النبویه:66 )
امیرالمومنین (علیه السلام) از همنشینی و معاشرت با انسان‌های عیب جو نهی فرموده: “ایاک و معاشره متتبعی عیوب الناس” و در بیان علت آن، می‌فرماید: “زیرا هیچ کس از ضرر آنها در امان نمی‌ماند(چرا که آنها اسرار باطنی و رازهای درونی و عیوب انسان را نزد دیگران فاش می‌کنند)
امیرالمومنین (علیه السلام) در کلامی دیگر به صراحت، ارتباط بین توجه و سرگرم شدن به عیب‌های خود و بی توجه شدن به عیب‌های دیگران را بازگو کرده، می‌فرماید: “عیب‌های مردم را جستجو مکن، پس همانا تو عیب‌هایی داری که اگر به آنها بیندیشی از بیان عیب دیگران مشغولت کند” (همان:438 )
افراد عیب جو همانند مگس روی آلودگی‌ها می‌نشینند و تنها روی جنبه‌های منفی انگشت می‌گذارند و جنبه‌های مثبت اشخاص را نمی‌بینند، چنانکه امام صادق (علیه السلام) فرمودند: “افراد زبون و فرومایه مانند مگس روی ناپاکی‌ها و آلودگی‌ها می‌نشینند و دنبال کارهای زشت و عیوب مردم هستند و خوبی‌های آنان را نادیده می‌گیرند، همان طور که مگس دنبال نقاط فاسد بدن می‌گردد و مواضع صحیح و سالم را ترک می‌کند”(سفینة البحار295 2:).
بنابراین باید از معاشرت و همنشینی با این گونه افراد خودداری کرد. امیرالمومنین (علیه السلام) از همنشینی و معاشرت با انسان‌های عیب جو نهی فرموده: “ایاک و معاشره متتبعی عیوب الناس” و در بیان علت آن، می‌فرماید: “زیرا هیچ کس از ضرر آنها در امان نمی‌ماند(چرا که آنها اسرار باطنی و رازهای درونی و عیوب انسان را نزد دیگران فاش می‌کنند)“(غررالحکم:659 )
نیز فرمودند: “کسی که در جستجوی عیب‌های پنهان داشته مردم است، خداوند عیب‌های پنهان داشته او را ظاهر می‌کند”(همان:421 ). در بیان دیگری فرمودند: “باید دشمن‌ترین مردم نزد تو و دورترین آنها از تو کسانی باشند که بیشتر درصدد یافتن خطاهای مردم هستند”(فهرست غرر:288 )
بار خدایا به همه ما توفیق پیراستن نفس از آلایشهای شیطانی و آراسته شدن به صفات رحمانی و ملكوتی عطا بفرما .
منابع :
خبرگزاری دانشجو
سایت حوزه
سایت پرسمان
صد سوال، صد جواب، عیسی ولایی