بیاموزد ،فراموش نمی کند
بياموزد ، فراموش نمي کند
اهميت علم در اسلام بر کسي پوشيده نيست، به گونه اي که اگر شخصي تنها آوازه اي از اسلام را شنيده باشد، قدر و منزلت بسيار والاي علم و عالم را تصديق خواهد کرد؛ زيرا خداي دانا در اولين ارتباط کلامي خود با پيامبر گرامي اسلام، به خواندن امر مي کند و خود را به صفت معلمي مي ستايد که به انسان آنچه را نمي دانست، آموخت: «اقرأ باسم ربک الذي خلق. خلق الانسان من علق. اقرأ و ربک الاکرم. الذي علّم بالقلم. علّم الانسان ما لم يعلم؛(1)
اهميت علم و آموزش در اسلام روشن است، اما آنچه مورد نظر ماست، اهميت آموزش در دوران کودکي و نوجواني است؛ دوراني که به گفته ي امام علي(ع) صفحه ي ذهن کودک مانند زمين خالي و آماده اي است که هر بذري در آن بکارند، به بار خواهد نشست: همانا قلب کودک مانند زميني خالي است که هر بذري در آن بکارند، مي رويد»2. آموزش دوران کودکي و نوجواني به اندازه اي است که امام علي فرمود: تأثير علم آموختن در کودکي مانند نقشي است که بر روي سنگ کنده شود3.
در اين زمينه پيامبر علاوه بر سفارش هاي بسياري که به مسلمانان کرده اند، خود نيز به آموزش اصحاب و فرزندان آن ها اهتمام داشتند. حضرت در حالي به رسالت مبعوث شد که در سراسر جزيرة العرب تنها هفده تن داراي سواد خواندن و نوشتن بودند. اما چنان به دانش و آموزش تشويق کرد که در مدت کوتاهي بيش تر مسلمانان با سواد شدند و به تعليم و تعلم پرداختند.
نقشي که بر روي سنگ کنده شود، زدوده نخواهد شد، علمي که در کودکي آموخته شود، از ياد نخواهد رفت و ماندگار خواهد بود.
علي(ع) نيز به تعليم فرزندان اهتمام داشت. وي در وصيت خود به امام حسين مي فرمايد: به تأديب و تربيت تو مبادرت کردم، قبل از اين که قلبت سخت و فکرت مشغول شود4. روشن است تأديب و تربيت، بدون تعليم و آموزش نخواهد بود. چنان که امام در ادامه ي وصيت مي فرمايد: «ابتدئتک بتعليم کتاب الله و تأويله و شرائع الاحکام؛(5) ابتدا کتاب خدا، قرآن و تأويل آن و احکام دين را به تو آموختم».
بنابراين در سيره ي معصومان(ع) دوران کودکي و نوجواني، دوران آموزش محسوب مي شود و آموزش در اين دوران را از وظايف والدين مي دانند. روايات آن ها شاهد ديگري بر اين مدعاست. علي(ع) فرمود: کودک بايد تا هفت سالگي آزاد باشد و هفت سال بعد به تعليم و تربيت بپردازد6.
محتواي آموزش
الف) آموزش خواندن و نوشتن
اصولاً مقدمه ي هر نوع آموزش به کودک، آموزش خواندن و نوشتن است؛ زيرا کسي که سواد خواندن و نوشتن نداشته باشد، اگر نگوييم آموزش براي او ميسر نيست، دست کم بسيار دشوار است؛ البته آموزش حرفه ها و صنايع بدون آموزش اوليه ممکن است. معصومان(ع) در آموزش فرزندان و کودکان ابتدا به آموزش خواندن و نوشتن و به اصطلاح کتابت مي پرداختند. علاوه بر آموزش خواندن و نوشتن، آموزش مختصر علوم مورد نياز افراد و جامعه نيز جزء برنامه هاي آموزش در مکتب خانه ها بود. سفارش امام علي به کودکان درباره ي آموزش علم حاکي از اين است که تنها آموزش خواندن و نوشتن مراد نبوده است. امام علي مي فرمايد: در کودکي علم بياموزيد تا در بزرگي آقايي و سيادت کنيد7.
نيز مي فرمايد: کسي که در کودکي به آموختن علم نپردازد، در بزرگ سالي نمي تواند بر ديگران سبقت بگيرد8.
روشن است علمي که باعث سيادت و آقايي شود، تنها کتابت نيست، بلکه علم روز و آموزش هايي است که انسان در جامعه با آن سر و کار دارد. بنابراين، بخشي از آموزش در سيره ي معصومان(ع) آموزش مکتبي است که تقريباً مي توان آن را معادل آموزش ابتدايي دانست.
ب) آموزش قرآن
بخش ديگري از آموزش در سيره ي معصومان(ع) آموزش قرآن است که از اهميت ويژه اي برخوردار بوده و در مکاتب آموخته مي شده است. علي(ع) در اين باره به فرزندش امام حسن مي فرمايد: «و ان ابتدئتک بتعليم کتاب الله؛(26) تعليم و تربيت تو را با آموزش کتاب خدا شروع کردم».
اهميت آموزش قرآن به کودکان و فرزندان، به گونه اي است که معصومان(ع) آن را از حقوق فرزند بر والدين شمرده اند. امام حسين فرزند خويش را براي آموزش قرآن به مکتب فرستاد. استاد، سوره ي حمد را به فرزند ياد داد و وقتي وي سوره را براي پدر خواند، امام هزار دينار و هزار حله به استاد داد و دهان او را پر از دُر کرد.(9)
آموزش قرآن در سيره ي معصومان اهميت فوق العاده اي دارد و اگر آن را بعد از آموزش سواد مطرح کرديم، دليل بر اهميت درجه ي دوم آن نيست، بلکه به اين دليل است که آموزش سواد، مقدمه اي براي آموزش قرآن خواهد بود. بسا آموزش قرآن و سواد با هم انجام مي شده است.
ج) آموزش آداب
بخش ديگري از آموزش در سيره ي معصومان، آداب است. آموزش آداب در سيره ي آنان به صورت کلاس درس و مکتب نبود، بلکه هرگاه کودک به سني مي رسيد که نياز به دانستن آداب داشت، معصومان معمولاً به هنگام رويارويي با عمل، آداب را به کودکان و فرزندان ياد مي دادند. ابوهريره نقل مي کند: «روزي پيامبر مردي را با نوجواني ديد. به نوجوان فرمود: اين مرد کيست؟ عرض کرد: پدر من است. پيامبر فرمود: هرگز قبل از او حرکت نکن و کاري که سبب شود ديگران او را ناسزا گويند، نکن هرگز قبل از او منشين و او را به اسم صدا نکن».(10)
د) آموزش احکام و احاديث
بخش ديگري از آموزش در سيره ي معصومان، آموزش احکام و حديث و تفسير و تأويل قرآن است. علي(ع) به امام حسن فرمود: «تعليم و تربيت تو را با آموزش قرآن و تأويل و تفسير آن و آموزش احکام دين و حلال و حرام آغاز کردم».(11) پيامبر اکرم در اين باره فرمود: «واي بر حال فرزندان آخر الزمان، به خاطر پدران و مادران شان! از پيامبر سؤال شد: از پدران و مادران مشرکت آن ها؟ حضرت فرمود: خير، از پدران و مادران مؤمن آن ها که هيچ چيز از احکام و واجبات ديني را به آن ها نمي آموزند و اگر فرزندان چيزي آموختند، مانع آموزش فرزندان مي شوند و از آن ها در دنيا به سرمايه ي ناچيزي راضي اند. من از چنين پدراني بيزارم و آن ها از من روي گردانند».(12)
پي نوشت ها:
1- علق، آيات 1 – 5.
2- نهج البلاغه؛ ج 3، ص 40.
3- بحارالانوار؛ ج 1، ص 224.
4- نهج البلاغه؛ ج 3، ص 40.
5- همان.
6- مکارم الاخلاق؛ ص 234.
7- شرح نهج البلاغه؛ ج 20، ص 267.
8- خوانساري، محمد؛ شرح غرر الحکم و درر الکلم؛ ج 5، ص 401، شماره 8937.
9- محمد بن شهرآشوب في المناقب مرسلاً: ان عبدالرحمن السلمي علّم ولد الحسين(ع) الحمد فلما قرأها علي ابيه اعطاء الف دينار و الف حلّه و حشا فاه دُراً فقيل له في ذلک فقال (ع): اين يقع هذا من عطائه يعني تعليمه (مستدرک الوسائل؛ ج 4، ص 247، ش 4613).
10- کنز العمال؛ ج 16، ص 474.
11- ... و ان أبتدئک بتعليم کتاب الله عز و جل و تأويله و شرائع الاسلام و احکامه و حلاله و حرامه ... (نهج البلاغه؛ ج 3، ص 41).
12- جامع الاخبار، ص 124 (به نقل از: محسن کتابچي؛ فرزند خوشبخت گلي از گل هاي بهشت؛ ص 68).
فرآوري : داودي
بخش خانواده ايراني تبيان
منبع : کتاب سيره ي تربيتي پيامبر (ص) و اهل بيت(ع)
مقالات مرتبط :