صحن آزادی
صحن آزادي
صحن آزادي در شرق حرم مطهر و پايين پاي مبارك قرار دارد. از غرب به رواق‌‌هاي دارالضيافه، دارالسعاده و دارالسرور، از شمال به بست شيخ حر عاملي، از جنوب به رواق امام خميني (قدس سره) و از شرق به خيابان نواب صفوي محدود و ابعاد آن 81*51 متر است.
صحن آزادي از بناهاي زمان فتحعلي شاه قاجار است. احداث بنا در سال 1233 هـ.ق آغاز شد و تصدي آن را توليت وقت، حاج ميرزا موسي خان رشتي به عهده گرفت. كاشي‌كاري صحن، در زمان سلطنت محمد شاه قاجار انجام شد. سبك معماري و شيوة بناي صحن آزادي، به بناي صحن انقلاب شباهت دارد و تقريباً تقليدي از آن است. اين بنا نيز به شيوه معماري اسلامي، به صورت حجيم‌سازي و داراي چهار ايوان با شكوه و به قرينه يكديگر است.
آنچه در اين صحن مورد توجه و از اماکن حرم جلب نظر ميکند عبارتند از :
ايوان غربي يا ايوان طلا ، ايوان شمالي ، ايوان جنوبي ، ايوان شرقي ، ساعت بزرگ و قديمي صحن آزادي
اين ايوان كه به «باب السعاده» نامگذاري شده، متصل به رواق دار السعاده است و داراي ابعادي به طول 15 متر، عرض 7 متر و ارتفاع 20 متر است.
اين ايوان در سال 1282 هـ.ق در زمان ناصر الدين شاه قاجار توسط عضدالملك قزويني، متولي آستانه به طلا آراسته شد. در كتيبه طلاي ايوان 28 بيت نوشته شده است. قصيده‌اي از منشآت سرخوش به خط نستعليق برجسته، دور ايوان كتيبه شده و حاكي از مرمت و طلاكاري ايوان و نام متصديان و ماده تاريخ آن (1278 هـ.ق) است.
اين ايوان كه به «باب الحكمه» نامگذاري شده، در ضلع شمالي صحن آزادي و در كنار رواق دار الحكمه قرار دارد. بر حاشيه سر در داخلي ايوان، كتيبه‌اي به خط ثلث و رنگ سفيد، سوره مباركه «انا ارسلنا نوحاً الي قومه» و در پايان نام خطاط را در بردارد. در تاريخ كتيبه چنين ديده مي‌شود: «كتبه رجبعلي خادم 1295». كتيبه پيشاني ايوان، گوياي تزيين ايوان در دوران سلطنت ناصر الدين شاه و توليت ميرزا سعيد خان، به خط احمد بن مشهدي و تاريخ 1295 هـ.ق است.
سردر خارجي ايوان شمالي نيز داراي تزيينات و كتيبه است. سوره مباركه فجر در اين سر در، به خط محمد حسن رضوان در تاريخ 1378 كتابت شده است.
اين ايوان كه به قرينه ايوان‌‌هاي ديگر ساخته شده، چهار صفه كوچك دارد و بالاي هر صفه غرفه‌اي دارد. رواق امام خميني (قدس سره) در جنوب اين ايوان به صورت دو طبقه در حال ساخت است. ديواره ايوان تا زير سقف مقرنس با كاشي‌‌هاي نفيس و الوان آراسته شده و سوره‌‌هاي چهارگانه در زير غرفه‌‌هاي درون ايوان، به خط محمد حسين شهيد مشهدي در تاريخ 1277 هـ.ق كتابت شده است.
دو حديث از كتاب عيون اخبار الرضا به نقل از حضرت امام رضا (عليه السلام) نيز در بالاي غرفه‌‌ها كتابت شده است. كتابت پيشاني ايوان، بيانگر اين است كه باني صحن آزادي، فتحعلي شاه قاجار بوده و در زمان محمد شاه قاجار به‌وسيله حاج ميرزا موسي خان، متولي روضه منوره تزيين شده است. در بالاي اين كتيبه به خط نستعليق نوشته شده:
«به شكرانه پيروزي انقلاب اسلامي ملت ايران به رهبري امام خميني و به اميد سعادت در سايه دولت انقلابي جمهوري اسلامي ايران، 1399 هـ.ق»
ايوان شرقي به «باب السلام» معروف است و در وسط ضلع شرقي، به قرينه ايوان طلا قرار دارد. ايوان شرقي با دو گذرگاه در دو طرف آن، يكي از راه‌‌هاي اصلي ورود به صحن است. ازاره ايوان از سنگ مرغوب خلج پوشيده شده و ديوار ايوان از بالاي ازاره تا زير سقف مقرنس، با كاشي تزيين شده است. سقف مقرنس آن نيز به صورت نقاشي و رنگ آميزي كاشي‌نما است كه با خطوط و نقوش الوان تزيين شده است.
در داخل ايوان حديثي از امام كاظم (عليه السلام) به نقل از تهذيب شيخ طوسي، در باب فضيلت زيارت مرقد منور حضرت امام رضا (عليه السلام)، به خط محمد حسين شهيد مشهدي و تاريخ 1271 هـ.ق مكتوب است. اطراف سر در داخل ايوان، سوره‌‌هاي «نصر و قدر» كتابت شده‌اند. در آخر كتيبه هم نام استاد محمد كاشي‌پز و خطاط آن، محمد حسين شهيد مشهدي نوشته شده است.
سردر و نماي بيروني ايوان، در خارج از صحن نيز داراي تزيينات و كتيبه‌‌هايي است. از بالاي ازاره تا زير سقف مقرنس، با كاشي‌‌هاي بسيار ممتاز آراسته شده و سقف آن به صورت نقاشي و رنگ آميزي كاشي‌نما است. علاوه بر اين، تعداد 22 اسم از اسماءالله زينت بخش مقرنس ايوان است. در كتيبه بالاي در ورودي صحن چنين آمده است:
«بسمه تعالي در هنگامه رهايي ملت مسلمان ايران از قيد بندگي به رهبري قاطع امام خميني، اين صحن مطهر به صحن آزادي نامگذاري شد. 27 جمادي الثاني 1399 هـ.ق»
گفتني است پس از انقلاب اسلامي، ايوان‌‌ها و سردرهاي بزرگ صحن آزادي مرمت شد.
ساعت بزرگ و كهني كه در برج بالاي ايوان جنوبي صحن آزادي نصب شده و مشرف به رواق امام خميني (قدس سره) است، اولين و قديمي‌ترين ساعت آستانه مقدسه است. اين ساعتِ ساخت منچستر انگلستان را امين الملك، صدر اعظم ايران در زمان ناصر الدين شاه قاجار تقديم آستانه كرد. تاريخ موجود در پياله زنگ ساعت، سال 1893 م را نشان مي‌دهد كه مربوط به بيش از 110 سال قبل است.
اين ساعت، ابتدا در برج بالاي ايوان غربي صحن انقلاب (صحن كهنه) قرار داشت و حدود 45 سال قبل، از آنجا به بالاي ايوان جنوبي صحن آزادي (صحن نو) انتقال يافت. ظاهراً علت انتقال ساعت به اين مكان، نشست پايه‌‌هاي سر در ايوان صحن انقلاب، به‌واسطه سنگيني ساعت، لنگر و پياله‌‌هاي آن بوده كه پس از ترميم و استحكام شكست آن، ساختماني از بتون در بالاي ايوان ساخته شد و با كاشي معرق تزيين يافت. سپس ساعت فعلي را كه مرحوم عبدالحسين معاون از هامبورگ آلمان خريداري كرده بود، به‌جاي آن نصب كردند.
اين ساعت قديمي سال‌‌ها به‌وسيله هندل دستي بزرگي كوك مي‌شد. پس از مدتي با ورود برق به مشهد، برقي شد و در حال حاضر به‌وسيله الكتروموتور كار مي‌كند. به اين طريق كه موتور ساعت، سيم بكسلي به طول 15 متر را در هر 24 ساعت يك بار كوك مي‌كند و چنانچه با خاموشي برق مواجه شود، كوك آن تا مدت 24 ساعت باقي خواهد ماند.