گوهرهاي ادبيات : کلام علي(3)

قسمت اول ، قسمت دوم ، قسمت سوم (پاياني)

سزاي عمل

امام درباره مکافات عمل و سزاي اعمال نيک و بد مي‏فرمايد: «فَاِنَّکُمْ مُرْتَهَنُونَ بِما اَسْلَفْتُمْ وَ مَدينُونَ بِما قَدَّمْتُمْ؛⁽¹⁾ شما يقينا در گرو اعمالي هستيد که از قبل فرستاده‏ايد و مکافات خواهيد شد به آنچه که عمل کرده‏ايد.»

در اين درگاه سعي هيچ کس ضايع نمي‏گردد            به قدر آنچه فرمان مي‏بري فرمانروا گردي⁽²⁾

در اين يک دم ار بدکني يا که زشت          زمانه به نام تو خواهد نوشت

* * *

مبادا در اين يک زمان بد کني           که گر بد کني در حق خود کني ⁽³⁾

فرجام شوم حسد

سعدي يکي از علل نگرانيهاي روحي و عدم اعتماد به نفس را صفت مذموم حسد مي‏داند. او بر اين باور است که اين خصلت ناپسند پيش از آنکه به ديگران لطمه زند، شخص حسود را مي‏آزارد:

پاين شعر مي‏تواند سخن مولا را توضيح دهد که: «صِحَّةُ الْجَسَدِ مِنْ قِلَّةِ الْحَسَدِ؛⁽⁴⁾ سلامتي تن در کم شدن حسد است.»

نشانه غفران الهي

امام علي عليه‏السلام در خطبه 176 گريه و زاري براي جبران خطاها را بهترين راه مي‏داند و با تحسين از افرادي که چنين مي‏کنند، مي‏فرمايد: ««طُوبي لِمَنْ... بَکي عَلي خَطيئَتِهِ؛ خوشا به حال کسي که بر خطاهايش گريه و ناله سر دهد.»

مولوي همين حالت را نشانه آمرزش الهي مي‏داند:

گر خدا خواهد که غفاري کند                ميل بنده جانب زاري کند

و فيض کاشاني با سفارش به اين حالت مي‏گويد:

روزِ شمار، تا نشوي از خجالت آب             بشمار جرم خويش به زاري ببار اشک

و امام خميني رحمه‏الله مي‏فرمايد:

بگذار دردمندِ فراقِ رخِ نگار             از درد خويش ناله و آه و فغان کند

تواضع و فروتني

علي عليه‏السلام تواضع را بهترين حفاظي مي‏داند که حربه‏هاي شيطان را خنثي کرده، او را خلع سلاح مي‏کند و در اين زمينه مي‏فرمايد:«وَاتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَيْنَکُمْ وَ بَيْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْليسَ وَ جُنُودِهِ؛⁽⁵⁾ فروتني را در ميان خود و دشمنتان، که شيطان و يارانش هستند، به عنوان سنگر و پناهگاه قرار دهيد.»

تواضع است دليل رسيدگان به کمال             که چون سوار به مقصد رسد پياده شود

* * *

ز راه خاکساري کسب عزت کرده‏ام صائب          که چون خورشيد، هم بالاي سر، هم زير پا باشم

آزادگي و عزت نفس

علي عليه‏السلام فرمود: «وَلا تَکُنْ عَبْدَ غَيْرِکَ وَقَدْ جَعَلَکَ اللّهُ حُرّا؛⁽⁶⁾ بنده ديگري مباش، در حالي که خداوند تو را آزاد آفريده است.»

* * *

برتري علم بر ثروت

امام علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «يا کُمَيْلُ الْعِلْمُ خَيْرٌ مِنَ المالِ اَلْعِلْمُ يَحْرِسُکَ وَ اَنْتَ تَحْرُسُ الْمالَ وَ الْمالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ يَزْکُوا عَلَي الاِْنْفاقِ وَ صَنيعُ الْمالِ يَزُولُ بِزَوالِهِ؛⁽⁸⁾ اي کميل! علم برتر از مال است؛ [زيرا] علم تو را نگاه مي‏دارد و تو مال را حفظ مي‏کني، و مال را بخشيدن کم مي‏گرداند و علم بر اثر بخشيدن افزوني مي‏يابد. شخصيتي که با مال کسب شده، با نابودي آن از بين مي‏رود [، ولي دانش اين طور نيست، و بعد از مرگ صاحب خود، پسنديده گوييها را به دست مي‏آورد].»

به از گنج دانش به گيتي کجاست             که را گنج دانش بود پادشاست⁽⁹⁾

* * *

شرف و قيمت و قدر تو به فضل و هنر است                نه به ديدار و به دينار و به سود و به زيان

* * *

عظمت پروردگار

امام علي عليه‏السلام در مورد ويژگيهاي مردان پرواپيشه و انسانهاي خدا جوي مي‏فرمايد: «عَظُمَ الْخالِقُ في اَنْفُسِهِمْ وَ صَغُرَ ما دُونَهُ في اَعْيُنِهِمْ؛⁽¹¹⁾ خداوند متعال در منظر آنان با عظمت و بزرگ است و غير از خدا همه چيز در ديدگاه آنان کوچک و حقير مي‏باشد.»

شيوه مردان الهي

علي عليه‏السلام در توصيف مردان خدايي مي‏فرمايد: «صَحِبُوا الدُّنْيا بِاَبْدانٍ اَرْواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الاَْعْلي؛⁽¹³⁾ آنان در اين دنيا با بدنهايي زندگي مي‏کنند که ارواحشان به محل اعلي تعلق دارد.»

دوري از تفاخر به نسب

علي عليه‏السلام فرمود: «مَنْ فاتَهُ حَسَبُ نَفْسِهِ لَمْ يَنْفَعْهُ حَسَبُ آبائِهِ؛⁽¹⁵⁾ کسي که مقام و منزلت خود را از دست داده باشد، منزلت پدرانش به او سودي نبخشد.»

گيرم پدر تو بوده فاضل         از فضل پدر تو را چه حاصل⁽¹⁶⁾

پي نوشت ها :

1. همان، خطبه 190.

2. صائب.

3. ملک الشعراء بهار.

4. نهج‏البلاغة، حکمت 256.

5. همان، خطبه 192.

6. همان، نامه 31.

7. خيام.

8. نهج‏البلاغة، حکمت 147.

9. طوسي.

10. فردوسي.

11. نهج‏البلاغة، خطبه متقين.

12. سعدي.

13. نهج‏البلاغة، حکمت 147.

14. فروغي بسطامي.

15. نهج‏البلاغة، حکمت 378.

16. سعدي.

عبدالکريم پاک نيا

تنظيم : بخش ادبيات تبيان