گوهر های ادبیات: کلام علی(2)

قسمت اول ، قسمت دوم :

چرخش روزگار

یکی از ابیات مشهور حکیم فردوسی در مورد چرخش روزگار این بیت اوست:

چنین است رسم سرای درشت            گهی پشت بر زین، گهی زین به پشت

و میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی هم می‏گوید:

روزگار است آنکه گه عزت دهد گه خوار دارد            چرخ بازیگر از این بازیچه‏ها بسیار دارد

این دو بیت در توضیح این گفتار علوی است که فرمود: «أَلدَّهْرُ یَوْمانِ: یَوْمٌ لَکَ وَ یَوْمٌ عَلَیْکَ، فَاِذا کانَ لَکَ فَلا تَبْطَرْ وَ اِذا کانَ عَلَیْکَ فَاصْبِرْ؛⁽¹⁾ روزگار دو روز است: روزی برای کامرانی تو و روزی برای سختی و ناکامی توست. در روزی که برای خوشی تو باشد، ناشکری نکن و در روزِ سختی، شکیبا باش.»

ارزش سخن

در مورد زبان و آفات و برکاتش در ادبیات فارسی مطالب گوناگونی بیان شده است. یکی از آنها، سخن سعدی در گلستان است:

تا مرد سخن نگفته باشد             عیب و هنرش نهفته باشد

و یا:

سخندان پرورده پیرکهن           بیندیشد آنگه بگوید سخن

این دو شعر را در تفسیر حکمت 148 نهج‏البلاغه می‏توان به کار برد؛ آنجا که حضرت می‏فرماید: «اَلْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسانِهِ؛ شخصیت مرد در زیر زبانش نهفته است.»

استفاده از فرصت

ناصر خسرو شب و روز و سال و ماه را نابود کننده عمر می‏داند و عمر را به راه کوتاهی تشبیه می‏کند:

عمر مرا بخورد شب و روز و سال و ماه               پنهان و نرم چون موشان و راسوان

* * *

بنگر که عمر تو به رهی ماند          کوتاه، اگر تو اهل هُش و رأیی

سعدی در این زمینه می‏گوید:

تا دگر باد صبائی به چمن باز آید           عمر می‏بینم چون برق یمان می‏گذرد

* * *

سعدیا دی رفت و فردا همچنان موجود نیست              در میان این و آن فرصت شمار امروز را

با این ابیات، می‏توان این حدیث را توضیح داد که: «فَاِنَّ غَدا مِنَ الْیَوْمِ قَریبٌ ما اَسْرَعَ السّاعاتِ فِی الْیَوْمِ وَ اَسْرَعَ الاَْیّامَ فِی الشَّهْرِ وَ اَسْرَعَ الشُّهُورَ فِی السَّنَةِ وَ اَسْرَعَ السِّنینَ فِی الْعُمُرِ؛⁽²⁾ همانا که فردا به امروز نزدیک است. ساعتها در روز و روزها در ماه و ماهها در سال چه زود سپری می‏گردد و سالها در عمر چه زود به آخر می‏رسد.»

عبرت از تاریخ

دل نبستن به دنیا و عبرت گرفتن از احوال و آثار گذشتگان، از موضوعاتی است که سخنوران مذهبی برای تنبیه و بیداری غفلت‏زدگان و ترغیب به ایمان به کار می‏گیرند. رودکی می‏گوید:

مجلس وعظ رفتنت هوس است         مرگ همسایه واعظ تو بس است

و ناصر خسرو:

مرا این روزگار آموزگار است         کزین بِهْ نیست مان آموزگاری

والهی قمشه‏ای:

در دور زمان فراز و نشیب است           هر لحظه کند حوادث ارشاد

و اشاره به این سخنان است: «... وَاعْتَبِرُوا بِما قَدْ رَأَیْتُمْ مِنْ مَصارِعِ الْقُرُونِ قَبْلَکُمْ قَدْ تَزایَلَتْ اَوْصالُهُمْ وَ زالَتْ اَبْصارُهُمْ وَ اَسْماعُهُمْ وَ ذَهَبَ شَرَفُهُمْ وَ عِزُّهُمْ وَانْقَطَعَ سُرُورُهُمْ وَ نَعیمُهُمْ فَبُدِّلُوا بِقُرْبِ الاْءَوْلادِ فَقْدَها وَ بِصُحْبَةِ الاَْزْواجِ مُفارَقَتَها لا یَتَفاخَرُونَ وَ لا یَتَناسَلُونَ؛⁽³⁾ [ای بندگان خدا!]... و از آنچه بر گذشتگان شما رفت، عبرت بگیرید که چگونه بندهای بدن ایشان از هم جدا و چشمها و گوشهایشان زایل شد، و شرافت و شکوهشان از بین رفت و شادیها و خوشگذرانیهایشان از آنها جدا شد، پس نزدیکی فرزندان به دوری، و همنشینی با همسران به جدایی بدل شد. دیگر نه به هم می‏نازند و نه فرزندانی می‏آورند.»

اعتدال در زندگی

در کار میانه رو بود سالم‏تر            یعنی که بود خیر امور الاوسط

* * *

این اشعار از این کلام امام علیه‏السلام الهام گرفته‏اند: «کُنْ سَمْحا وَلا تَکُنْ مُبَذِّرا وَ کُنْ مُقَدِّرا وَلا تَکُنْ مُقَتِّرا؛⁽⁵⁾ بخشنده باش نه به حد تبذیر، و اندازه نگهدار، نه به حد بخل.»

آزمایش انسانها

امیرمؤمنان علی علیه‏السلام شناختن حقیقت افراد را منوط بر گذر زمان و دگرگونی روزگار و رخدادها می‏داند و می‏فرماید: «فی تَقَلُّبِ الاَْحْوالِ عُلِمَ جَواهِرُ الرِّجالِ؛⁽⁶⁾ گوهرهای افراد در دگرگونی احوال (دگرگونی روزگار و حوادث) شناخته می‏شود.»

خوش بود گر محک تجربه آید به میان            تا سیه‏روی شود هر که در او غش باشد⁽⁷⁾

* * *

روشن دلان همیشه به سختی به سر برند             در سنگ، زندگی به سر آمد شرار را ⁽⁸⁾

رسیدگی به حال بیچارگان

امام به مالک اشتر می‏نویسد: «وَ تَفَقَّدْ اُمُورَ مَنْ لا یَصِلُ اِلَیْکَ مِنْهُمْ، مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیُونُ وَ تَحْقِرُهُ الرِّجالُ؛⁽⁹⁾ به مشکلات کسانی از مردم بیشتر رسیدگی کن که کمتر به تو دست‏رسی دارند و از کوچکی به چشم نمی‏آیند و دیگران آنان را کوچک می‏شمارند.»

چراغی که بیوه زنی بر فروخت           بسی دیده باشی که شهری بسوخت

* * *

تیر دعای سحرِ بیوه‏گان            بگذرد از نُه سپر آسمان

بخشش و احسان

مولای متقیان درباره آثار ارزشمند بخشش و احسان می‏فرماید: «اَلْجُودُ حارِسُ الاْءَعْراضِ؛⁽¹⁰⁾ بخشش نگهبان آبروهاست.»

اگر داد و دادن بود کار تو            بیفزاید ای مرد مقدار تو⁽¹¹⁾

امام علی علیه‏السلام در خطبه 41 نهج‏البلاغة می‏فرماید: «اِنَّ الْوَفاءَ تَوْاَمُ الصِّدْقِ وَلا اَعْلَمُ جُنَّةً اَوْقی مِنْهُ؛ وفاداری به همراه راستی است و من سپری نگهدارنده‏تر از آن سراغ ندارم.»

وحشی بافقی:

ما چو پیمان با کسی بستیم دیگر نشکنیم        گر همه زهرست، چو خوردیم ساغر نشکنیم

سعدی:

گر سرم می‏رود از عهد تو سر باز نپیچم             تا بگویند پس از من که به سر برد وفا را

حافظ:

وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم              که در طریقت ما کافریست رنجیدن

و دیگری گفته:

با اهل وفا جفا سزا نیست             بر گو که چه ماجراست اینها

ملاقات علی علیه‏السلام در هنگام مرگ حضرت به حارث همدانی فرمود:

«یا حارِ هَمْدانِ مَنْ یَمُتْ یَرَنی  مِنْ مُؤْمِنٍ اَوْ مُنافِقٍ قُبُلاً⁽¹²⁾»

یعنی ای حارث همدانی! هر کس بمیرد، مرا قبل از مرگ خواهد دید؛ چه مؤمن باشد، چه منافق.

شاعری این دو بیت را به همین مناسبت سروده:

نگاه به نامحرم

امیرمؤمنان از شاخص‏ترین صفات اهل تقوا، چشم پوشی از نامحرم را بیان کرده و فرموده است: «غَضُّوا اَبْصارَهُمْ عَمّا حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ؛⁽¹³⁾[اهل تقوا] چشمان خود را از محرمات الهی فرو بسته‏اند [و به گناه نمی‏آلایند].»

و حافظ در این معنی گفته:

منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن             منم که دیده نیالوده‏ام به بَد دیدن

پی نوشت ها :

1. همان، حکمت 396.

2. همان، خطبه 188.

3. همان، خطبه 161.

4. فردوسی.

5. نهج‏البلاغة، حکمت 32.

6. همان، حکمت 217.

7. حافظ.

8. صائب.

9. نهج‏البلاغة، نامه 53.

10. همان، حکمت 211.

11. فردوسی.

12.حبل المتین،ص 59

13.نهج‏البلاغة، خطبه 193.

عبدالکریم پاک نیا

تنظیم : بخش ادبیات تبیان