کلماتی که باهم می سازند
کلماتی که با هم می سازند
کلیات جناس یا تجنیس در بدیع
جناس یا تجنیس، از صنایع لفظی در علم بدیع است. تجنیس در لغت به معنای «همجنس آوردن » و «با چیزی مانند شدن » است و در اصطلاح همانندی دو کلمه در لفظ با اختلاف آنها در معناست ، مانند «شیر» که هم به شیر آشامیدنی و هم به جانور درنده گفته می شود.
در همة تعریفهای گوناگونی که برای تجنیس داده شده است، شرط تجنیس اختلاف معناییِ دو لفظ همانند است . به دو لفظ همانند در جناس ، «دو رکن جناس » می گویند. برخی ، حُسن تجنیس را مشروط به آن دانسته اند که ارتباط طبیعی بین لفظ و معنا برقرار شود و با تکلف همراه نباشد.
جناس انواعی دارد که مهمترین آنها عبارت اند از:
تامّ، زاید، مُتَوَّج ، مُذَیَّل ، مضارع ، لاحِق ، اشتقاق ، شبه اشتقاق ، مرکّب ، مُحَرَّف ، مُزدَوَج ، خطّ و مقلوب .
جناس تامّ
یعنی همانندی کامل دو لفظ با اختلاف در معنی . جناس تامّ بر دو نوع است : «مماثل » و «مستوفی "».
در جناس مماثل طبقة دستوری دو واژه (اسم ، فعل ، حرف و مانند اینها) یکی است ؛ مانند ساعة (قیامت ) و ساعة (واحد زمان )، که هر دو اسم اند، در آیة 55 سورة روم :
«یَومَ تَقُومُ السّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجرِمونَ ما لَبِثُوا غَیرَ ساعَةٍ...» (روزی که رستاخیز برپا شود، مجرمان سوگند یاد می کنند که جز ساعتی ] بیش [ درنگ نکرده اند)، یا خطا (شهری در ترکستان ) و خطا (اشتباه )، که هر دو اسم اند، در بیت :
«ای چراغ همه بتانِ خطا/ دور بودن ز روی توست خطا» (شمس قیس ، ص 338).
در جناس مستوفی " دو واژة همانند طبقة دستوری واحدی ندارند، مانند کلمة باد در بیت مولوی که در مصراع اول اسم و در مصراع دوم فعل است :
«آتش است این بانگ نای و نیست باد/ هرکه این آتش ندارد نیست باد» (مولوی ، ج 1، دفتر اول ، ص 3)
جناس زاید
آن است که یکی از دو رکن جناس ، حرفی بیشتر از دیگری داشته باشد. این حرف زاید ممکن است در اول ، وسط یا پایان کلمه باشد. در اول کلمه مانند ساق و مساق در آیة 29 و 30 سورة قیامت :
«وَالْتَفَّتِ السّاقُ بِالسَّاقِ اِلی " رَبِّکَ یَومَئذٍ الْمَساقُ» (و ] محتضر را [ ساق به ساق دیگر در پیچد، در آن روز ] خلق را [ به سوی پروردگارت خواهند کشید)
در وسط کلمه مانند «جَدّی جَهْدی » (بخت من در کوشش من است ؛ تفتازانی ، ص 447)
یا برق و بیرق ، بدون در نظر گرفتن دقت دستوری ، در این بیت : «صبح ز مشرق چو کرد بیرق نور آشکار/ خنده زد اندر هوا بیرق او برق وار» (خاقانی ، ص 182)؛
و در آخر کلمه مانند نال و ناله و موی و مویه در بیت
«در حسرت رخسار تو ای زیباروی / از ناله چو نال گشتم از مویه چو موی » (شمس قیس ، ص 340). جناس زاید را تفتازانی «ناقص » و جرجانی «مَرفوّ» نامیده است .
جناس متوّج
آن است که یکی از دو رکن جناس ، در ابتدای کلمه دو حرف بیش از دیگری داشته باشد، مانند دون و گردون در بیت «چشم بتان است که گردون دون / با سر چوب آورد از گل برون » (شمس العلماء گرکانی ، همانجا).
جناس مذیّل
آن است که در آخر یکی از دو رکن جناس ، دو حرف زاید باشد، مانند یم و یمین در بیت
«اگر میان یم اندر صفت ندیدستی / نگاه کن قلم او در آن خجسته یمین ». جناسهای متوّج و مذیّل از انواع جناس زایدند (تجلیل ، ص 34ـ 35).
جناس مضارع
آن است که دو رکن جناس ، فقط در حرف نخست اختلاف داشته باشند و این دو حرف قریب المخرج باشند، مانند کمان و گمان در بیت
«گفت آری موی ابرو شد کمان / سوی تو افکند تیری از گمان » (مولوی ، ج 1، دفتر دوم ، ص 253).
جناس لاحِق
یکی از گونه های جناس مضارع است و به آن «مُطْمِع » و «مُطَرَّف » نیز گفته اند (شمس قیس ، ص 342؛ تجلیل ، ص 31ـ32). در این جناس ، اختلاف دو واژة همانند در حرفی است که قریب المخرج نیستند . اختلاف دو کلمه گاه در حرف اول است ، مانند هُمَزَة و لُمَزَة در آیة اول سورة همزه :
«وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ» (وای بر هر بدگوی عیب جوی )
و دو کلمة بزم و رزم در بیت
«روز رزم او نگیرد عزّ عزرائیل جان / روز بزم او بماند جبرئیل از وای وای » (منوچهری ، ص 123).
گاه اختلاف در حرف وسط است ، مانند شهید و شدید در آیة هفتم و هشتم سورة عادیات :
«وَ اِنَّهُ عَلی " ذ"لِکَ لَشَهِیدٌ وَ اِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدیدٌ» (و او خود بر این ] امر [ ، نیک گواه است . و براستی او ] =انسان [ سخت شیفتة مال است )،
و کلماتِ کُشی و کَسی و برکِشیده و برکِشنده در بیت «جهان به خیره کُشی در کَسی کِشید کمان / که برکِشیدة حق بود و برکِشندة ما» (خاقانی ، ص 30).
اختلاف ممکن است در حرف آخر باشد، مانند امر و امن در آیة 83 سورة نساء:
«وَ اِذا" جآءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الْاَمْنِ اَوِالْخَوْفِ اَذَاعُوا بِهِ...» (چون خبری ] حاکی [ از ایمنی یا وحشت به آنان برسد، انتشارش دهند»،
و شرار و شراب و طعان و طعام در این بیت معزّی :
«از شرار تیغ بودی بادساران را شراب / وز طعان رمح بودی خاکساران را طعام » (رشید وطواط ، ص 10).
جناس اشتقاق
عبارت است از توافق دو کلمة متجانس در حروف اصلی ، ازینرو آن را دقیقاً جناس ندانسته بلکه ملحق به جناس دانسته اند ، مانند اَقِمْ و قَیّم در آیة 43 سورة روم :
«فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدّینِ الْقَیِّمِ...» (پس به سوی این دین پایدار روی بیاور). جناس اشتقاق در فارسی نیز، به سبب کاربرد کلمه های عربی ، کاربرد دارد، مانند دو کلمة ولی و ولایت در بیت
«رندان تشنه لب را آبی نمی دهد کس / گویی ولی شناسان رفتند از این ولایت » (حافظ ، ص 65).
جناس شبه اشتقاق
آن است که حروف دو لفظ ، مشترک ولی از دو ریشة مختلف باشند ، مانند قال (مشتق از قول ) و قالین (مشتق از قلی ) در آیة 168 سورة شعراء:
«قالَ اِنّی لِعَمَلِکُم مِنَ الْقالِینَ» ( ] لوط [ گفت : براستی من دشمن کردار شُمایم ). این جناس را «مقارب » نیز نامیده اند .
جناس مرکّب یا «ترکیب »
آن است که یکی از دو واژة همانند بسیط و دیگری مرکّب از دو کلمه باشد، مانند تابنده در بیت
«خورشید که نور دیدة آفاق است / تابنده نشد پیش تو تا، بنده نشد» (شمس قیس ، ص 340). برای جناس مرکّب انواعی برشمرده اند.
جناس محرَّف
عبارت است از اینکه دو رکن جناس ، به لحاظ نوشتار شباهت به هم ، اما در اعراب و معنی اختلاف داشته باشند، مانند آیة 279 سورة بقره :
«...لاتَظْلِمونَ وَ لاتُظْلَمونَ» (نه ستم می کنید و نه ستم می بینید)
یا اُنس و اِنس در این بیت :
«مگر به ساحت گیتی نماند بوی وفا/ که هیچ اُنس نیامد زهیچ اِنس مرا» (خاقانی ، ص 29).
جناس مزدوج
که آن را «مکرّر»، «مردّد» و «مَجَنَّب » نیز گفته اند ، آن است که دو واژة متجانس ــ از هر نوع جناسی که باشند ــ به دنبال هم بیایند و برخی گفته اند که به عنوان کلمات سجع یا قافیه باشند ، مانند جناس در آیة 22 سورة نمل :
«...وَجِئْتُکَ مِنْ سَبـَاٍ بِنَبَاٍ یَقینٍ» (و برای تو از سبا گزارشی درست آورده ام )،
یا در بیت «یافت زی دریا دگر بار ابر گوهربار بار / باغ و بستان یافت ز ابر گوهر بار بار » (رشید وطواط ، ص 9ـ10).
جناس خط
که برخی آن را جناس «تصحیف » و «مضارعه » نامیده اند ، آن است که دو رکن جناس در نوشتار یکسان ، اما در نقطه هایشان متفاوت باشند، مانند بوسه و توشه در این بیت سعدی :
«مرا بوسه گفتا به تصحیف ده / که درویش را توشه از بوسه به » که خود سعدی آن را «تصحیف » نامیده است ،
یا مانند آیة 104 سورة کهف :
«...وَ هُم یَحْسَبُونَ اَنـَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً» (و خود می پندارند که کار خوب انجام می دهند).
جناس مقلوب
که آن را با نامهای «باشگونه » (واژگونه )، «عکس » و «تصریف » نیز نامیده اند ، آن است که دو واژة همانند از نظر نوع حروف و تعداد آنها یکسان باشند، ولی از لحاظ ترتیب حروف برعکس و مخالف باشند، مانند گنج و جنگ در این بیت عنصری :
«به گنج اندرش ساخته خواسته / به جنگ اندرش لشکر آراسته » .
جناس مقلوب بر چند نوع است ، از جمله : قلب اضمار یا قلب کل ، آن است که یکی از دو مقلوب در نیت متکلم باشد و دیگری در کلام او ظاهر شود، مانند «وارونه کلاه که گفتی ، برای من » که اگر حروفِ کلمة «کلاه » کاملاً برعکس (مقلوب ) شود، کلمة «هلاک » به دست می آید؛ و قلب بعض ، که عمل قلب در بخشی از ساختمان دو رکن جناس روی می دهد، مانند سَحْبان و سُبحان در این بیت :
«توان در بلاغت به سَحْبان رسید/ نه در کنه بی چونِ سُبْحان رسید» .
علی جندی در فنّ الجناس (ص 161) به چند نوع جناس دیگر نیز اشاره کرده است ، از جمله : جناس مُعتَل ، که اختلاف دو کلمة همانند در یکی از حرفهای علّه است ، مانند نور و نار یا جناس تنوین که یکی از دو کلمة متجانس با تنوین و دیگری با حرف «ن » ذکر می شود، مانند شجیً و شجن که چندان معروف نیستند.
در مطالب بعدی ابیات شاهد بیشتری را برای شما خواهیم آورد.
نویسنده : دکتر جلیل تجلیل به نقل از سایت دانشنامه جهان اسلام ، همراه با تلخیص و تغییر
مطالب مرتبط: