گره فراموشی بر تار و پود 'جاجیم بافی'

 
جاجیم بافی از صنایع دستی اصیل چهارمحال و بختیاری به ویژه در مناطق عشایرنشین و بختیاری بود که در گذشته رونق زیادی داشت.
جاجیم، فرشینه ای است پشمی که از نخ های رنگین بافته می شود. از مهمترین مشخصه های جاجیم، فرم راه راه آن است. جنس اصلی این فرشینه پشم و 'کرک' است که با دستگاهی که به آن 'دار' گفته می شود بصورت افقی بافته می شود. پراکندگی جغرافیایی مکان بافت جاجیم نشان می دهد که این دست بافته پشمین مختص مکان های سرد و کوهستانی است، زیرا پشم گوسفند به کار رفته در آن از مرغوب ترین الیاف برای جلوگیری از نفوذ سرما به بدن انسان است.
دستگاه بافت جاجیم مانند بسیاری از گلیم ها افقی و بر روی زمین است. در این کارگاه بافنده بر زمین می نشیند و بعد از آماده کردن نخ های رنگین از جنس پشم و کرک چله کشی می کند.
چله همان 'تار' می باشد که در جاجیم بافت به رنگ های مختلف است. این بافت برخلاف بسیاری از گلیم ها تارنما است و پودها در پشت آن پیدا هستند. همین امر باعث می شود تا رنگ های جاجیم همیشه بصورت راه راه باشد زیرا تارها رنگین هستند و بصورت عمودی چله کشی می شوند. به این طرح در تمام بافت های ایرانی از قبیل قالی و گلیم 'محرمات' می گویند.
از موارد کاربری جاجیم می توان به روانداز رختخواب، بالاپوشی برای جلوگیری از سرما و زیرانداز داخل چادر عشایر اشاره کرد.
در حال حاضر متاسفانه پارچه هایی مشابه با نخ های پلی استر به وسیله ماشین های نساجی به بازار عرضه می شوند که هیچکدام خصیصه های اصیل جاجیم را ندارد.
عضو هیات علمی دانشگاه شهرکرد در همین خصوص به خبرنگار ایرنا می گوید: چهارمحال و بختیاری در حوزه دست بافته ها وضعیت خوبی در گذشته داشت و یکی از قطب های اصلی دست بافته ها از قبیل قالی، گلیم و جاجیم بشمار می رفته اما امروزه بسیاری از این صنایع دستی از بین رفته و در حال فراموشی است.
فرانک کبیری افزود: در گذشته مردم یکجانشین استان بیشتر به قالی بافی مشغول بودند اما مردم مناطق عشایرنشین و کوچرو چون در حال ییلاق و قشلاق بودند به بافت تولیداتی از قبیل جاجیم، گلیم و خورجین مبادرت می کردند، زیرا هم در مدت زمان کوتاهی بافته می شد و هم جنبه خودمصرفی داشت.
وی با بیان اینکه در نقوش و طرح های به کار رفته در جاجیم مناطق عشایرنشین استان با نوعی 'سیالیت' (قدرت نقدینگی پول) روبه رو هستیم، تصریح کرد: مبادلات دست بافت های مردم یکجانشین و عشایر کوچرو استان در گذشته سبب ایجاد تنوع و درهم آمیختگی نقوش و طرح ها می شده که متاسفانه این موضوع اینک رنگ باخته و این همگرایی کمتر به چشم می خورد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: بزرگی طول و عرض جاجیم از قاعده خاصی تبعیت نمی کند، اما اغلب بصورت نوارهایی با عرض 25 تا 30 سانتی متر و طول 50 متر بافته می شود و برای اینکه جاجیم عریض تر شود چند نوار کنار همدیگر دوخته می شد تا پارچه های بزرگی فراهم شود.
کبیری با بیان اینکه صنایع دستی جزیی از فرهنگ و تمدن و هویت این مرز و بوم است، نسبت به منسوخ شدن بسیاری از رشته های این حوزه ابراز نگرانی کرد و گفت: امروزه شاهد منسوخ شدن بسیاری از هنرهای دستی از قبیل جاجیم بافی هستیم و این موضوع می تواند هویت و تمدن ما را خدشه دار کند.
وی خاطرنشان کرد: امروزه نه تنها جاجیم بافی رشته منسوخ شده صنایع دستی به شمار می رود، بلکه نمونه های قدیمی این هنر در حالی که باید از سوی دستگاه های متولی خریداری و در موزه ها نگهداری می شد اما از سوی برخی افراد ناآگاه تبدیل به کیف های جاجیمی و سایر مصنوعات تبدیل و ارزش تاریخی خود را از دست داده است.
عضو هیات علمی دانشگاه شهرکرد با بیان اینکه تولیدات جاجیمی فسادپذیر است و در صورت نگهداری نادرست از بین می رود، اظهار داشت: همین موضوع سبب شده تا نتوان تاریخچه و قدمت جاجیم بافی در استان را بطور دقیق مشخص کرد.
کبیری با اشاره به نیاز عشایر استان به دست بافت هایی از قبیل جاجیم افزود: با این وجود دیگر کمتر مردم بختیاری و عشایر مبادرت به بافت این دست بافته ها می کنند و نیاز خود را با محصولات مشابه چینی و وارداتی تامین می کنند.
بانوی نمونه کشور در عرصه فرهنگ و هنر در سال 96 با تاکید بر حمایت بیش از پیش مسئولان از هنرمندان و فعالان عرصه تولید صنایع دستی، از نبود اراده ای برای حفظ میراث فرهنگی و هنری کشور انتقاد کرد و گفت: گرچه در پاره ای موارد شاهد حمایت هایی از سوی مسئولان در این حوزه هستیم اما می طلبد با اصلاح نگاه های فعلی در سطح کلان در حمایت و حفظ میراث معنوی اهتمام بیشتری به کار گرفته شود.
این در حالی است که معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری عمومیت نداشتن برخی رشته های صنایع دستی در استان را عامل منسوخ شدن این هنرها عنوان کرد و گفت: با به روز شدن سبک زندگی مردم و ورود کالاهای جدید به زندگی مردم عملا کاربری تولیدات صنایع دستی از بین رفته و همین موضوع سبب منسوخ شدن بسیاری از رشته های صنایع دستی شده است.
مهرداد رئیسی در خصوص حمایت از صنایع دستی در حال فراموشی تصریح کرد: این اداره کل در وهله اول رشته هایی که عمومیت بیشتری دارند را در محل قلعه چالشتر بصورت متمرکز ساماندهی کرده و در گام بعد تلاش داریم سایر رشته هایی که فراموش شده یا در حال فراموشی است را احیا و متمرکز کنیم.
وی، سیاست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان را اقدامات حمایتی در قبال صنایع دستی دانست و اظهار داشت: تلاش می شود رشته های صنایع دستی را با برگزاری نمایشگاه ها بیش از پیش به مردم معرفی کنیم و با متمرکز کردن تولیدکنندگان هریک از رشته ها در راستای حمایت از آنها گام های عملی برداریم.
رئیسی افزود: از آنجا که جاجیم بافان استان قشر عشایر هستند و امروزه ممکن است تعداد آنها کمتر از انگشتان یک دست باشد، متمرکز کردن این افراد کار آسانی نیست.
وی، سیاست های ترویجی را از دیگر راهکارهای موثر در احیای رشته های صنایع دستی عنوان کرد و تصریح کرد: مستندسازی و استانداردسازی رشته های صنایع دستی از جمله سیاست های ترویجی است که در خصوص دست بافت های عشایری از جمله جاجیم تاکنون عملیاتی نشده است.
با این وجود کارشناسان حوزه صنایع دستی معتقدند؛ آموزش و فرهنگسازی، تنوع بخشی به تولیدات، بازاریابی قوی، حمایت از هنرمندان و استادکاران این حرفه و برگزاری کلاس های آموزشی توسط سازمان میراث فرهنگی از جمله راهکارهای احیای هنرهای دستی است.
در کنار منسوخ شدن هنر جاجیم بافی، 13 رشته از صنایع دستی چهارمحال و بختیاری یا فراموش شده و یا در حال فراموشی است که این موضوع می طلبد مسئولان مربوطه حساسیت و تلاش بیستری برای حفظ این هنرهای دستی به کار گیرند.

---

منبع : خبرگزاری ایرنا