حج با چه شرایطی، واجب می گردد؟/معنای استطاعت در حج تمتع

 
همه ساله، صدها هزار تن از مسلمانان جهان در ایام حج که به تعبیر اسلام اشهر الحج (که ماه های شوال، ذی القعده و ذی الحجه) را شامل می شود خود را به هر طریق ممکن به سرزمین مکه می رسانند، تا عمره تمتّع و حج تمتُّع را انجام دهند. عمده این افراد به تعبیر مصطلح دینی کسانی هستند که خود را مستطیع می دانند، و چون استطاعت یافته اند، باید این فریضه الهی را ادا کنند.

این فریضه به قدری اهمیت دارد که در بیان امام محمد باقر(ع) یکی از ارکان و پایه‌های اسلام معرفی شده است؛ "بني الاسلام علي خمس: الصلوه، الزكوه، الصوم، الحج و الولايه." اسلام بر پنج پايه استوار است: نماز، زكات، روزه، حج و ولايت.(1)

ابعاد و مصادیق استطاعت

در بیان معنای استطاعت باید گفت که ابعاد استطاعت مصادیق مختلفی را شامل می شود که فرد مستطیع باید در همه این مصادیق استطاعت پیدا کرده باشد تا حج بر او واجب شود. در این فرصت به بیان تکمیلی در رابطه با ابعاد و مصادیق استطاعت می پردازیم.

استطاعت مالی با دو راه حاصل می‌شود

یکی از ابعاد استطاعت برای حج واجب؛ استطاعت مالی است که باید گفت استطاعت مالی به دو صورت ممکن است برای فرد تأمین و حاصل شود؛ یکی اینکه فرد به واسطه مالی که خودش کار کرده و بدست آورده مستطیع می‌شود و دیگر این استطاعت به واسطه هدیه بر فرد حاصل می شود، بدین معنا که فردی در ضمن هدیه‌ای حج و تمام هزینه‌های حج واجب را به فردی هدیه می دهد که به این حج، "حج بذلی" گفته می شود؛ یعنی حجی که مخارج آن از طریق بذل و بخشش بر کسی بخشیده شده است.

حج بذلی کفایت از حج واجب می کند به این معنا که اگر این فرد بعداً خودش از لحاظ مالی هم برای رفتن به حج مستطیع شد، لازم نیست از لحاظ وجوب حج واجب بگذارد چون یک بار رفته است.

اداره زندگی در حد متعارف و معمول مقدم بر حج است

نکته قابل توجه که در قسمت استطاعت مالی بیان می شود، بحث رجوع به کفایت می باشد. این موضوع را این گونه تبیین کنیم که؛
رجوع به کفایت بدین معنا است که فرد وقتی از حج به وطن خود بر می گردد، روال زندگی اش طبق گذشته ادامه داشته باشد و در مخارج زندگی به حرج و مشکلی برنخورد. در حقیقت این فاکتور در حج غیر بذلی که در بالا بیان شد، شرط است چنانچه اگر این ترس و پیش بینی وجود داشته باشد که وقتی فردی از مال خودش برای حج هزینه کند در بازگشت دچار بحران شده یا مثلا شغلش را از دست می‌دهد. در چنین شرایطی این فرد استطاعت نداشته و رجوع به کفایت ندارد. در حقیقت اداره زندگی به حد متعارف و معمول مقدم بر حج است.

اما در حج بذلی واجب نیست که شما رجوع به کفایت داشته باشید بدین معنا که لازم نیست فرد مستطیع حج بذلی از اوضاع اقتصادی و یا حفظ شغلش مطمئن باشد، اگر حتی در این زمینه ها هم بداند که به مشکل می خورد باز هم این حج بذلی برایش محقق است.

تحصیل استطاعت واجب نیست

افراد لازم نیست که برای مستطیع شدن تلاش کرده و خود را به زحمت بیاندازد، در حقیقت تحصیل استطاعت واجب نیست. افراد باید زندگی به روال عادی و متعارف و شأن خود انجام دهند، آخرش اگر چیزی از مال او اضافه آمد و فوق شأنش بود، حج هم برود وگرنه سختگیری لازم نیست، اما وقتی موضوع محقق و استطاعت حاصل شد نمی‌تواند از رفتن فرار کند.

که در این باره باید توجه شود وقتی فردی یک بار مستطیع می شود که به حج برود اما به دلایلی از رفتن به حج خودداری کرده و از رفتن فرار کرده و آن پول را جای دیگری خرج کند، حتی اگر در گذر زمان فقیر هم بشود، چون یک بار مستطیع شده ولی نرفته، حج بر گردنش باقی مانده که به حج برود و اگر هم از دنیا رفت، این دین بر گردن او باقی است.

استطاعت جسمی

امروزه هیئت پزشکی برای حج تشکیل شده و قانون این است که برای حج باید معاینه شوند و پزشک رفتن حج را برای فرد تجویز دهد. بنابراین علاوه بر بحث پیری و فرتوتی و یا عاجز بودن یا نبودن فرد برای انجام مناسک حج، بیماری‌هایی که افراد گاهاً به آن دچار هستند هم توسط پزشکان بررسی می شود.

استطاعت سال به سال حساب می‌شود

نکته قابل توجه اینکه در استطاعت سال به سال حساب می شود. بدین معنا که بررسی می شود هر فردی در همان سال می تواند حج به جا آورد و مستطیع هست یا خیر.

امروزه بنابر اینکه دولت عربستان در زیارت خانه خدا محدودیت هایی ایجاد کرده و کشورها سهمیه‌های مشخصی در این خصوص دارند، و همه کسانی که در لحظه مستطیع می شوند امکان حضور در مراسم حج واجب را ندارند باید به این نکته توجه کنند که؛ اگر کسی که استطاعت حج پیدا کرده، این امکان برایش فراهم باشد که توانایی خرید فیش حج به قیمت آزاد و قانونی داشته باشد و در لحظه ای که مستطیع است، در زمان مشخص به حج برود بر او واجب است که این عمل واجب را به جا آورد، اما گاهی افراد مستطیع مالی، جسمی و .. هستند اما به لحاظ زمانی استطاعت ندارند،یعنی باید طی ثبت نام و قرارگیری در نوبت حج، رفتنشان به آینده موکول شود؛ این افراد بنا به نقل علما و مراجع تقلید، به احتیاط باید این پول را صرف هزینه کار دیگری نکرده و حج را ثبت نام کنند تا در فرصت معین به این سفر بروند.

به این نکته توجه شود که؛ مسائل حج بسیار دقیق و ظریف است لذا افرادی که می خواهند به حج مشرف شوند یا بر احکام حج احاطه پیدا کنند به فتاوای مرجع خودشان در این زمینه که در کتب مناسک حج نوشته شده، رجوع کنند و بررسی و مطالعه کرده و اطلاعات کافی را کسب نمایند.

---

پی نوشت:
1- وسائل‌الشيعه، ج1، ص10.