دلایل و فلسفه تغییر قبله از مسجد‌الاقصی به مسجد‌الحرام

 
خداوند در آیه ۱۴۳ سوره بقره به نظارت بر اعمال بندگان توسط اولیاعش اشاره می‌کند و در ادامه موضوع تغییر قبله مسلمانان از مسجد‌الاقصی به مسجد‌الحرام را مطرح می‌کند که پس از نزول آیه ۱۴۴ این سوره مبارکه قبله مسلمانان تغییر می‌کند.

متن آیه

وَکَذَلِکَ جَعَلْنَکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِّتَکُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِى کُنْتَ عَلَیْهَآ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبْ عَلَى‏ عَقِبَیْهِ وَإِنْ کَانَتْ لَکَبِیرَةً إلاَّ عَلَى‏ الَّذِینَ هَدَى‏ اللَّهُ وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إیمَنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِیمٌ‏

ترجمه

و بدین‏سان ما شما را امّتى میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر (نیز) بر شما گواه باشد. و ما آن قبله‏‌اى را که قبلاً بر آن بودى برنگرداندیم، مگر براى آنکه افرادى را که از پیامبر پیروى مى‌‏کنند از آنها که به جاهلیّت باز مى‏‌گردند، بازشناسیم. و همانا این (تغییر قبله،) جز بر کسانى که خداوند آنها را هدایت کرده دشوار بود. و خدا هرگز ایمان شما را (که سابقاً به سوى بیت‏‌المقدّس نماز خوانده‏‌اید،) ضایع نمى‏‌گرداند. زیرا خداوند نسبت به مردم، رحیم و مهربان است.

نکته‌ها

مسیحیان در موقع عبادت، رو به محلّ تولّد حضرت عیسى در بیت‌‏المقدّس مى‌‏ایستادند که نسبت به محلّ سکونت آنان، در مشرق قرار داشت، و یهودیان رو به بیت‏‌المقدّس عبادت مى‏‌کردند که نسبت به محلّ سکونتشان، در طرف مغرب قرار مى‏‌گرفت، ولى کعبه نسبت به آن دو در وسط قرار مى‏‌گیرد و قرآن با اشاره به این موضوع، مى‏‌فرماید: همانگونه که ما کعبه را در وسط قرار دادیم، شما مسلمانان را نیز امّت میانه قرار دادیم.

مفسّران بحث‏‌هاى گوناگونى را در ذیل این آیه مطرح کرده‌اند و در تفسیر «امّت وسط» برخى گفته‏‌اند: مراد امّتى است که نه اهل افراط باشد نه تفریط، نه طرفدار جبر نه تفویض، نه معتقد به اصالت فرد، نه اصالت جامعه.

ولى با چند مقدّمه، روشن مى‏‌شود که مراد آیه از امّت وسط، افراد خاصّى هستند. آن مقدّمات عبارتند از:

1- قرآن، امّت وسط را شاهد بر اعمال معرفى کرده است، پس باید در قیامت بر اعمال مردم گواهى دهد.

2- گواه شدن، علم و آگاهى و عدالت مى‏‌خواهد.

3- همه‏ افراد امّت، آگاهى و عدالت ندارند.

به همین دلیل در روایات مى‏‌خوانیم که مراد از امّت وسط، امامان معصوم هستند که اوّلاً به همه کارها علم دارند. چنانکه قرآن مى‏‌فرماید: «سیرى اللّه عملکم و رسوله والمؤمنون» که مراد از مؤمنانى که اعمال مردم را مى‏‌بینند و به آن علم پیدا مى‏‌کنند، مطابق روایات امامان معصوم هستند. و ثانیاً عدالت دارند.

چنانکه خداوند در آیه‏ «انّما یُرید اللّه لیذهب عنکم الرِّجس اهل البیت و یُطهّرکم تطهیراً» عصمت و عدالت آنان را تضمین کرده است.

امام صادق(ع) مى‏‌فرماید: مگر مى‏‌شود امّتى که بعضى افرادش لایق گواهى‌دادن براى چند عدد خرما در دادگاه‏‌هاى دنیا نیستند، لیاقت گواهى دادن بر همه‏ مردم در قیامت را دارا باشند؟ به هر حال مقام گواه بودن در محضر خداوند، آن هم نسبت به همه‏ کارهاى مردم، تنها مخصوص بعضى از افراد امّت است که به فرموده روایات، امامان معصوم هستند.

در اینجا یک سؤال باقى مى‏‌ماند که چرا خداوند به جاى نام بعضى افراد، نام امّت را برده است؟ که در پاسخ مى‏‌گوییم: قرآن حتّى یک نفر را نیز امّت معرفى کرده است: «انّ ابراهیم کان امّة قانتاً للّه»

فلسفه تغییر قبله

در مورد فلسفه تغییر قبله، تحلیل‏‌هاى متعدّدى صورت گرفته است؛ برخى گفته‏‌اند انتخاب اولیه بیت‏‌المقدّس به عنوان قبله، به منظور جلب افکار یهود و همراهى آنان بوده است و آنگاه که مسلمانان خود قدرت و توانایى پیدا کردند، دیگر به این کار نیاز نبود. برخى نیز گفته‏‌اند: علاقه به مکّه و وطن موجب شد که قبله تغییر یابد. لیکن این تحلیل‏‌ها موهوم و خلاف واقع هستند.
آنچه قرآن در این باره تصریح و تأکید دارد این است که تغییر قبله، آزمایش الهى بود تا پیروان واقعى پیامبر شناخته شوند. زیرا آنها که ایمان خالص ندارند، به محض تغییر یک فرمان، شروع به چون و چرا مى‏‌کنند که چرا اینگونه شد؟ اعمال ما طبق فرمان سابق چه مى‏‌شود؟ اگر فرمان قبلى درست بود، پس فرمان جدید چیست؟ اگر دستور جدید درست است، پس فرمان قبلى چه بوده است؟ خداوند نیز به کسانى که در برابر فرامین او تسلیم هستند، بشارت مى‏‌دهد که اعمال گذشته‏ شما ضایع نمى‏‌شود، زیرا مطابق دستور بوده است.

در این آیه به جاى کلمه نماز، واژه ایمان بکار رفته است که نشان دهنده‏ اهمیّت و مقام نماز و برابرى آن با تمام ایمان است. «وما کان اللّه لِیضیع ایمانکم»

پیام‌ها

اولیاى خدا، بر اعمال ما نظارت دارند. «لتکونوا شهداء»
آرى، بعضى انسان‏‌ها داراى چنان ظرفیّتى هستند که مى‏‌توانند ناظر تمام اعمال و آگاه به انگیزه‏‌هاى انسان‏‌ها در طول تاریخ باشند.

در قیامت، سلسله مراتب است. تشکیلات و سازماندهى محکمه‏ قیامت بگونه‏‌اى است که ابتدا ائمّه بر کار مردم گواهى مى‏‌دهند، سپس پیامبر برامامان گواه است. «لتکونوا شهداء على الناس و یکون الرّسول علیکم شهیداً»

آزمایش، یک سنّت قطعى الهى است و خداوند گاهى با تغییر فرمان، مردم را امتحان مى‏‌کند. «لنعلم من یتبع الرسول...»

پیروى از دستورات دین، مایه رشد و کمال و نافرمانى از آن، نوعى حرکت ارتجاعى است. «ینقلب على عقبیه»

جز فرمان خداوند، به چیز دیگرى از قبیل، جهت، رنگ، زمان، مکان و شیوه‏ خاصّى خود را عادت ندهیم، تا هرگاه فرمانى بر خلاف انتظار یا عادت و سلیقه‏ ما صادر شد، بدنبال فرار یا توصیه نباشیم. «لنعلم من یتّبع الرّسول ممن ینقلب على عقبیه»

مقام تسلیم بر افراد عادّى سنگین است: «لکبیرة» و تنها کسانى به این مقام دست مى‏‌یابند که هدایت خاصّ الهى شامل آنان شود. «الاّ على الّذین هدى اللَّه»

قوانین و مقررات، شامل زمان‌‏هاى قبل نمى‏‌شود. اگر امروز فرمان تغییر قبله صادر شد، نمازهاى قبلى صحیح است و از امروز باید به سوى دیگر نماز خواند. «وما کان اللّه لیضیع ایمانکم»

تمام تغییرات و تحوّلات تکوینى و تشریعى، ناشى از رحمت و رأفت خداوندى است. «لرؤف رحیم»

---

منبع: خبرگزاری فارس