ذهن فعال چیست؟! (1)

وقتی ما به اطراف خویش با دقت نگاه می کنیم یا به صداهای اطراف به دقت گوش می دهیم و یا سایر حواس ظاهری خویش را به کار می بریم چه اتفاقی می افتد؟ ذهن ما در برخورد با آنچه می بیند و می شنود و می بوید و لمس می کند و خلاصه درک می کند چگونه برخورد می کند؟ این سۆالات ابتدایی مقدمه ای است که برای فهم یک مطلب عمیق و مهم اعتقادی! هر آنچه پیرامون ما می گذرد در جایی ثبت و ضبط می شود که در نامه ی عمل در روز حسابرسی نفوس گشوده خواهد شد.

ما و اطراف ما!

انسان دارای حواس ظاهری پنجگانه و همچنین حواس باطنی نظیر هیجان، عواطف و احساسات درونی است که مجموعه ی این حواس انسان را موفق می کند که نسبت به محیط پیرامون خویش به علم و درکی دست یابد. در واقع حواس دروازه ورود آدمی به حیطه ی معرفت و شناخت است و آن چنان اهمیت دارد که در رابطه ی با آنها گفته شده است کسی که حسی را از دست داده باشد علمی را از دست داده است: من فقد حسّاً فقد علماً  این سخن که منسوب به ارسطوی فیلسوف است حاکی از اهمیت حواس در شناخت انسان نسبت به پیرامون خویش است.

برخورد با حواس!

اما سۆال اساسی آن است که اساسا حواس انسان در برخورد با محیط پیرامون انسان چگونه عمل می نمایند؟ به بیان دیگر عملکرد حواس چگونه است؟ البته اشتباه نشود! مقصود ما از این سخن بررسی عملکرد فیزیولوژیکی حواس در دریافت اطلاعات و درک نیست. بلکه مقصود آن است که ذهن ما در برخورد با اشیاء و پیرامون خویش از طریق این حواس چگونه عمل می کند؟ آیا به صورتی منفعل نسبت به محیط برخورد می نماید ویا نقشی فعال در دریافت اطلاعات دارد؟ در توضیح بیشتر باید گفت آیا ذهن ما هر آنچه را که حواس دریافت می کنند در خود می گیرد یا آنکه به صورت گزینشی عمل می نماید؟!

نقش فعال حواس!

به طور کلی دو دیدگاه اصلی در این باره وجود دارد:

دیدگاه اول قائل به نقش منفعلانه ذهن در برخورد با محیط است، بدین معنی که حواس انسان هر آنچه را که در اطرافش قرار بگیرد خواه ناخواه از طریق ابزارهای خاص آن ها دریافت می کند. در این دیدگاه ذهن به مثابه یک ظرف است ظرفی که حواس آدمی همه چیز را در آن می ریزد بدون آنکه خود ذهن نقشی در انتخاب و گزینش آنها داشته باشد!

اما دیدگاه دوم در این زمینه دقیقا در نقطه ای مقابل دیدگاه اول قرار دارد. براساس دیدگاه دوم، ذهن آدمی به صورتی فعال در انتخاب و گزینش داده های حسی عمل می نماید و اینطور نیست که همه چیز در ظرف ذهن ریخته شود. بلکه ذهن خودش انتخاب می کند چه چیزهایی را ببیند و چه چیزهایی را بشنود و چه چیزهایی را به طور کلی درک نماید!

شناخت دست خود ماست!

براساس چنین دیدگاهی شناخت ما نسبت به پیرامون مان کاملا دردست خود ماست. این ما هستیم که نسبت به چیزی دقت به خرج می دهیم و نسبت به چیز دیگری بی تفاوت عبور می کنیم! مثال ساده و ملموس برای فهم و البته اثبات این تئوری این است که یک معلم واحد در یک ساعت واحد در مورد یک موضوع واحد در مکانی واحد برای دو شاگرد صحبت می کند. اما درک و شناخت هر دو شاگرد به هیچ وجه یکسان نخواهد بود بلکه ممکن است مطلبی ذهن شاگردی را به خود مشغول کند ولی شاگرد دیگر مطلب دیگری را بیشتر مورد توجه قرار دهد و یا حتی برداشتهای دو نفر از یک سخن واحد متفاوت خواهد بود! این موضوع نشان می دهد که انسان در برخورد با پیرامون خویش و آنچه از معرفت اکتساب می نماید کاملا نقشی فعال دارد!

داشته ها و نداشته ها!

براساس آنچه درباره ی نقش انسان در گزینش و انتخاب داشته های معرفتیش ذکر شد معلوم می شود که چرا در روز حسابرسی و قیامت انسان نسبت به افکار و دانش های خویش مسئول است و بایستی پاسخگو باشد!

در توضیح بیشتر آنکه نیّات و افکار انسان ناشی از همان گزینش ها و انتخاب های اختیاری اوست که در هنگام مواجهه حواس وی با پیرامونش صورت گرفته است. پس به دلیل نقش اصلی و کلیدی "اختیار" و گزینش و انتخاب، خود انسان در قبال آنها مسئول است و بایستی در صورت ناصواب بودن پاسخگو باشد. منطقی و عقلی است و با عدالت سازگار که انسان در آنچه اختیار دارد و قدرت گزینش و انتخاب، مسئول و پاسخگو باشد!

نتیجه گیری:

دریافت ها و ادراک ما نسبت به محیط پیرامونمان نقشی اساسی در انتخاب ها و گزینش های ما دارد و از آنجایی که ذهن انسان نقشی فعال در نوع گزینش های خویش دارد، لازم است نسبت به آنچه می اندیشد و ادراک می کند و براساس آن تصمیم گیری می نماید پاسخگو و مسئول باشد!

                                                                                                                                                         ن.رادفر

منابع و مآخذ:

1-    جایگاه انسان در حکمت متعالیه ملا صدرا – دکتر رضا اکبریان

2-    انسان و سرنوشت – شهید مطهری (ره)

3-    رساله انسان – علامه ی طباطبایی (ره)

4-    رساله ی توحیدی – علامه طباطبایی (ره)

5-    مراحل اخلاق در قرآن – آیت الله جوادی آملی