راهکارهای افزایش ظرفیت وجودی

مهمترین عامل افزایش ظرفیت انسان این است که اولا ایمان داشته باشد و ثانیا سعی کند علومی که در راستای ایمان است کسب نماید و ثالثا به هر چه آموخت عمل کند. این راهبرد و راهکار دائما به او کمک می کند تا ظرفیت خویش را بیافزاید .

انسان ها به طور فطری به کمال گرایی گرایش دارند و به دنبال آن هستند اما در نهایت این خواست و آرزو برای همگان یکسان محقق نمیشود بعضی ها از تمام توان و استعدادهای خود استفاده کرده به اوج مقامات معنوی می رسند و دیگرانی چون این حقیر در آرزو وحسرت ایشان به سر می برسیم؟

با خود می اندیشم که ای کاش من به جای یکی از ائمه علیهم السلام بودم کاش من به جای فلان عالم یا شخص برجسته بودم کاش من استعداد فلان شخص را داشتم ؟

و گاهی بعضی از ما زبان به اعتراض گشوده که نعوذبالله خدا عادل نیست چرا به یکی تمام وسایل و بهرمندی ها و معرفت ها را میدهد و به دیگری نه ؟ در صورتی باید این را بدانیم هر کدام از ما داری یک ظرفیت و توان هستیم و ظرف وجودی مکا نمیتواند و قابلیت این را ندارد که بشویم امام و رهبر جامعه و این منافاتی با عدل خدا ندارد.

سپردن هر مسۆولیتی با دادن امکانات لازم آن همراه است. امامت جامعه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و یکی از امکانات مورد نیاز، دارا بودن ظرفیت وجودی بالا می‌باشد که از لوازم امامت محسوب می‌گردد.

خداوند به ازای هر موهبتی که به انسان می‌دهد در آخرت آن انسان را به دلیل اعطای این موهبت بازخواست خواهد کرد. اگر ائمه یا دیگران دارای ظرف وجودی بالایی می‌باشند، دارای مسۆولیت سنگین‌تری نیز می‌باشند. مانند این که بگوییم اگر تیغ در دست جراح کمی بلغزد می‌تواند آثار جبران ناپذیری داشته باشد در حالی که لغزش تیغ در دستان یک کیف ساز چنین آثاری را ندارد.

دسترسی به ظرفیت وجودی بالا برای همگان میسر است؛ چنان که در احوال حضرت سلمان نسبت به اباذر آمده که «لو علم أباذر ما فی قلب سلمان لقتله» (اگر اباذر، آن‌چه را که در قلب سلمان است می‌دانست او را به قتل می‌رساند) (آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، بخش عرفان). این مطلب نشان‌دهنده آن است که ظرفیت وجودی سلمان بسیار بیشتر از أباذر بوده است که توانسته مطالبی را در خود جای دهد که أباذر را یارای تحمل آن نیست.

نکته دیگر اینکه فیاضیت و عدالت الهی ایجاب می‌کند که هر کس قابلیت رسیدن به کمال را دارد و همه شرایط لازم نیز برای رسیدن به آن فراهم شده است، اما قصور از ماست که نمی‌توانیم از این شرایط فراهم آمده استفاده نماییم.

آیا می توان ظرفیت وجودی را افزایش داد ؟

واقعیت آن است که ظرفیت موجودات و انسان ها، همانند ظرف‏هایى نیست که براى برخى نصف و براى برخى تمام آن پر شده باشد؛ بلکه هر موجودى متناسب با وضعیت و موقعیت خود، ظرف و ظرفیتش شکل خواهد گرفت. همه ظرف‏ها متناسب با ظرفیت خود، پر است و به هر مقدار که قابلیت‏ها و استعدادها بیشتر شود و فعلیت پیدا کند، به همان مقدار ظرف‏ها نیز بزرگ‏تر خواهد شد. به طور مثال هر مقدار معلومات و درجات علمى انسان افزایش یابد، ظرف قلب و سینه او گشادتر خواهد شد.

اما در انسان عوامل شخصى و درونى موجب ایجاد تغییر و تفاوت قابلیت‏ها مى‏شود به طورى که اراده افراد و عوامل درونى آنان، علاوه بر عوامل محیطى و ژنتیکى در وضعیت شان تاثیر فراوانى دارد و اراده و انگیزه انسان‏ها چه بسا موجب تفاوت قابلیت بسیار در میان آنها شود.

البته برخى واقعیات و حقایق نیز هیچ گونه تغییرى نمى‏یابند و همواره ثابت‏اند؛ اصول عقلى مانند «محال بودن اجتماع نقیضین» و یا «معادلات ریاضى» این چنین‏اند.

چنین نظامى به طور طبیعى از سوى خداوند بر جهان هستى حاکم است. به همین جهت گفته مى‏شود: قابلیت‏ها را خداوند داده است. اما این اراده الهى گزاف و بى‏دلیل نیست، بلکه متناسب با وضعیت خود موجودات است. به طور مثال اگر یک دانه گندیده زیر پا لگدمال شود، قابلیت تبدیل شدن به خوشه را از دست مى‏دهد و اگر زیر خاک قرار گیرد و بقیه شرایط آب و نور فراهم شود که سبز شده و تبدیل به خوشه مى‏گردد. اگر آنچه زیر خاک کاشته شده، گندم باشد، گندم مى‏روید و اگر دانه سیب باشد، محصول آن سیب خواهد بود.

نکته ی مهم آن است که:

ذات اقدس‏الله همه انسان‏ها را براى ظرفیت عدالت آماده کرده است؛ این حداقل است. عادل یعنى کسى که واجبات را انجام مى‏دهد و حرام را ترک مى‏کند. این حداقل وظیفه هر مسلمانى است.

خداوند به همه ما استعداد کسب عدالت داده و راه آن را هم نمایانده است. عدالت مراتب دارد. از ضعیف‏ترین مرحله عدالت که همان انجام واجبات و ترک محرمات است تا نزدیک مقام عصمت، مراتب بسیار وجود دارد.

از مرز عدالت که بگذریم - البته عادل ممکن است سهواً خلاف کند؛ ولى معصوم سهواً هم خلاف نمى‏کند - به ملکه عصمت مى‏رسیم. اگر کسى در راستاى کسب عدالت تمرین کرد، کم‏کم به مرز عصمت نزدیک مى‏شود؛ یعنى اگر قبلا هم معصوم نبود، از این به بعد مى‏تواند معصوم باشد.

البته عصمت نیز درجات فراوان دارد. معصوم شدن مخصوص کسى نیست، وجود مبارک حضرت زینب و حضرت ابوالفضل و بسیارى از فرزندان اهل بیت (علیهم السلام) شاید به درجاتى از عصمت رسیده باشند؛ ولى ذات اقدس الله پست‏هاى کلیدى مثل نبوت، امامت و خلافت را به افراد خاص مى‏دهد؛ یعنى به کسى که مى‏داند با این که مى‏تواند بلغزد تا آخر عمر نمى‏لغزد (دقت کنید). خداوند به چنین افرادى مقام میدهد: «اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ»(سوره انعام (6): آیه 12.) 

حضرت على (علیه السلام) در نهج البلاغه مى‏فرماید: اگر تمام اقالیم هفتگانه را به من دهند و بگویند به مورى ظلم کن، نمى‏کنم؛ یعنى من با آن که مى‏توانم، ظلم نمى‏کنم: «وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ».

نکته مهم این است که بدانیم این مسیر با علم و عمل برخواسته و در راستای ایمان طی می شود. مهمترین عامل افزایش ظرفیت انسان این است که اولا ایمان داشته باشد و ثانیا سعی کند علومی که در راستای ایمان است کسب نماید و ثالثا به هر چه آموخت عمل کند. این راهبرد و راهکار دائما به او کمک می کند تا ظرفیت خویش را بیافزاید و به خدای متعال که ظرف بی نهایت هستی است نزدیک شود.

ذکر برخی راهکارها جهت افزایش ظرفیت وجودی:

1- شناخت خدا:

امام رضا (علیه السلام) مى فرمایند: «اول عبادة الله معرفته؛‏ اولین مرتبه عبادت خدا، معرفت و شناخت خدا مى باشد.» بنابراین اولین و مهمترین حرکت ما جهت رشد ظرفیت های وجودی مان، شناخت آفریدگار و خالقمان است؛ زیرا بدون شناخت حضرت حق تعالی و کسب معرفت نسبت به ذات اقدس الهی، ارتقاء وجودی ممکن نیست.

در این زمینه مطالعه کردن می تواند بسیار مفید باشد کتاب هایی که پیشنهاد میشود کتاب های اعتقادی آقای قرائتی و پس از آن کتاب های شهید مطهری بسیار سودمند است.

2- شناخت دستورات خدا و عمل به آنها:

جهت شناخت دستورات عملى باید به رساله هاى عملیه مجتهدین کرام رجوع شود. بنابراین با رجوع به رساله مى توان واجب و حرام الهى را شناخت. بسیاری از افراد ممکن است با دستورات الهی کاملاً آشنا بوده و از حرام و حلال الهی مطلع باشند، ولی به هنگام بروز خواهش های نفسانی و وسوسه های شیطان از فرامین الهی سرپیچی نمایند.

اما افرادی که تصمیم به کسب سعه ی وجودی دارند، دستورات الهی را بر دستورات نفس و شیطان، در عمل ترجیح می دهند. امام سجاد (علیه السلام) مى فرمایند: «من عمل بما افترض الله علیه فهو من اعبد الناس؛ هر کس به آنچه خدا بر او واجب کرده عمل کند از عابدترین مردم مى باشد». بنابراین انجام واجبات و ترک محرمات بر هر چیزى ترجیح دارد.

که هیچ وسیله ای به اندازه انجام واجبات و ترک معاصی، انسان را به خدا نزدیک نمی کند و قلب مۆمن را پالایش نمی دهد؛ «قال الله تبارک و تعالی: ماتحبب الی عبدی شی ٍ احب الی مما افترضته علیه؛ خداوند فرمود: بنده ام با هیچ وسیله ای دوست داشتنی تر از فرائض محبوب من نمی شود.» (میزان الحکمه؛ محمدی ری شهری، محمد، ج2، ص691)

3- استقامت در مسیر بندگى:

مهمترین نکته در رسیدن به هدف مذکور، بندگى مادام العمرى و همیشگى خدا می باشد. خداوند تبارک و تعالى به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) در قرآن چنین خطاب مى کند: «فاعبده واصطبر لعبادته؛ او را عبادت کن و در راه پرستش او شکیبا باش»، (سوره مریم، آیه 65). حضرت على (علیه السلام) مى فرمایند: «دوام العباده برهان الظفر بالسعاده» (الغرر والدرر، باب العباده، ص 24 و 318)؛ عبادت دوام دار و همیشگى، دلیل قاطع ظفر و دستیابى به سعادت و خوشبختى است.

چند توصیه ی زمینه ساز، جهت سعه ی وجودی:

- تقویت ارتباط عاشقانه با خداوند و اولیای معصومین (علیهم السلام) از طریق انجام مستحبات و زیارات و مانند آن؛ چرا که اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) واسطه های فیض الهی هستند؛ یعنی هر خیری، از کانال آنها به بندگان می رسد. همچنین آنها باب الله هستند؛ یعنی راه گسترش ظرفیت وجودی، از طریق آنها حاصل می شود. بنابراین با تمام وجود به آن ذوات نورانی بویژه امام عصر (علیه السلام) توسل جویید و از آنها کمک بخواهید.

- ارتباط عمیق با قرآن و استفاده ی از تفاسیر

قرآن نقشه ی راهی است که از طرف محبوب به سمت محب فرستاده شده است، تا بندگان، با خواندن آن و حرکت در مسیری که توسط قرآن راهنمایی شده، به خدای مهربان برسند. بنابراین سعی کنید حداقل روزی چند آیه را با دقت در معانی و تدبر بخوانید و از تفاسیری همچون «نمونه» استفاده کنید؛ زیرا توضیح و شرح آیات الهی و نیز سخن ائمه ی اطهار (سلام الله علیهم) در باره ی آیات قرآن کریم، در تفاسیر ذکر شده است.

- اصلاح صفات شخصیتی و پاک سازی دل و درون از رذایل اخلاقی و آراسته شدن به فضایل اخلاقی از طریق راهکارهای علم اخلاق و تمرین آن ها در معاشرت با مردم و رعایت اخلاق اجتماعی.

مثلا ً اگر خدای ناکرده گاهگاهی به جای سخن راست، به دروغ متوسل می شوید، با مطالعه ی احادیث وارده در مذمت دروغ و کتب اخلاقی در این زمینه و عمل کردن به راهکارهای سفارش شده، برای ترک رذیله ی دروغ، تلاش کنید این خصلت را از خود دور کنید.

- در کارهای خود، اعمال عبادی همچون نماز را در اول وقت خود قرار دهید.

- ساعات اولیه صبح را نخوابید و از آن لحظات استفاده کنید. البته توجه داشته باشید که تدریجی اقدام نمایید. اگر تاکنون بعد از نماز صبح استراحت میکرده اید، الان مدت 10 دقیقه بعد نماز بیدار بمانید تا زمانی که بیدار ماندن 10 دقیقه برایتان آسان شود؛ آنگاه به تدریج 10دقیقه -10 دقیقه اضافه نمایید.

- براى پایبند بودن و عمل کردن به برنامه هاى طراحى شده خود، از یک برنامه تنبیه و پاداش کمک بگیرید و در پایان هر روز یا هر هفته به میزان موفقیت ها و عملى کردن برنامه هاى طراحى شد، خود را تشویق کنید و به میزان تنبلى ها و عمل نکردن به آن برنامه، خود را تنبیه کنید.

نتیجه :

گسترش سعه وجودی، امری تدریجی و قدم به قدم است. لذا گمان نکنیم که در مدت زمان کوتاه به همه ی اهداف و خواسته هایمان می رسیم؛ بلکه مهم این است که در مسیر الهی حرکت کرده و دراین راه استقامت داشته باشیم. در این راه باید عاشق بود باید از لذت های زودگذر کند و سختی ها را به جان خرید و نتیجه اش میشود نزدیکی به کسانی که آرزو داشته ایم چنان ایشان باشیم .

از خداوند متعال می خواهیم در این راه ما را یاری کند و از وسوسه شیاطین و یأس آفرینی هایشان نجاتمان دهد و با اولیائش محشورمان گرداند.إن شاء الله 

فرآوری : محمدی                   

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان  تبیان

منبع : وبلاگ سید مصطفی علم خواه