مدرسه میرزا جعفر
مدرسه ميرزا جعفر
اين مدرسه در طول بيش از سه سده از مهمترين کانون‌هاي علوم ديني در حوزه علميه مشهد بود و تعداد زيادي از دانش‌پژوهان و محصلان علوم ديني در سطوح مختلف حوزوي زير نظر بهترين استادان حوزه در آن مشغول تحصيل بودند. بنا به گفته آيت ا... خامنه‌اي اين مدرسه مرکز معنوي حوزه علميه مشهد بوده است.
موقعيت
اين بناي باشکوه در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) در قسمت شمالي صحن انقلاب واقع است که از شمال و شرق به ساختمان جديدالاحداث دانشگاه رضوي، از جنوب به صحن انقلاب و از غرب به بست شيخ طبرسي محدود مي‌شود.
پيشينه تاريخي
اين مدرسه در زمره بناهاي تاريخي است که در دوره صفويه به هنگام سلطنت شاه عباس دوم 1052ق. به هنگام روابط حسنه دولت ايران با گورکانيان هند در شهر مشهد ساخته شد. اين مدرسه را دو برادر به نامهاي «ميرزا محمد طاهر مشهور به وزيرخان و «ميرزا محمد جعفر» مشهور به سروقد، از فرزندان «ميرزا تقي مشهدي» و اعقاب خواجه شمس الدين جويني در سال 1059ق. ساخته‌اند و در سال 1079ق. موقوفات گرامندي را بر آن وقف کرده‌اند. ولي از آنجا که ميرزا جعفر، تصدي ساخت آن را برعهده داشته و رقباتي هم وقف مدرسه کرده است مدرسه به نام او مشهور شده است (وي از بازرگان معروف خراسان بوده که با هندوستان داد و ستد داشته است.
تاکنون اين مدرسه يکي از معتبرترين و مهمترين مراکز تدريس، تحصيل و بحث و پژوهش علما، استادان و چهره‌هاي برجسته علمي و ديني و سالها به عنوان مرکز حوزه علميه مشهد شناخته مي‌شده همچنان که اکنون نيز با الحاق به دانشگاه رضوي نقش ارزشمندي را داراست.
ويژگيهاي معماري
مدرسه ميرزا جعفر داراي دو در ورودي بود که يکي در درون صحن انقلاب و ديگري که غالباً بسته بود ـ درون بازارچه نقيب (نقاره‌خانه) قرار داشت. اين در ورودي به کاشيکاري زيبايي آراسته بوده است طلاب معمولاً از در ورودي صحن عتيق (انقلاب) رفت و آمد مي‌کردند.
در بخش زيرين مدرس بزرگ جنوب مدرسه، در سردابي، مقبره دانشمند بزرگ شيعي شيخ حرعاملي وجود دارد که پيشتر در ورودي آن از داخل مدرسه باز مي‌شد و از صحن فقط يک پنجره مشبک فلزي داشت که مردم از همين پنجره به زيارت مي‌پرداختند. اما در حال حاضر براي مقبره مذکور در ورودي مخصوصي از داخل صحن انقلاب تعبيه شده است.
بي گمان اين بناي تاريخي از نظر کاشيکاري و خطاطي کم‌نظير از ديگر مدارس علميه مشهد اصيل‌تر و کهن‌تر است؛ به ويژه که دو کتيبه بزرگ سر در ورودي و سر در مقابل آن حاوي درود و صلوات بر چهارده معصوم منسوب به خواجه نصير است و به خط مدرس مدرسه ميرزا جعفر يعني محمد رحيم (به سال 1091ق.) مي‌باشد. نوع خط اين کتيبه با خط سر در ورودي سابق مدرسه که به بازارچه نقيب باز مي‌شد مطابقت دارد. بخشي از خطوط موجود مدرسه ميرزا جعفر، در دوره ناصرالدين شاه قاجار، در زمان ظهيرالدوله محمد ناصرخان، نايب التوليه و استاندار وقت (1285ق.) به خط محمدحسين شهيدي نگاشته شده است.
در دو کتيبه موجود در سمت راست و چپ ورودي، دو حديث از امامان معصوم بر زمينه سبز با کاشي سفيد نوشته شده و در بخش زيرين اين دو کتيبه، دو طرح قاليچه نماي بسيار زيبا جاي گرفته است.
از جمله گنجينه‌هاي نفيس مدرسه ميرزا جعفر، گچبريهاي زيباي در ورودي مدرسه بود که متأسفانه با گذشت زمان نابود شده است.
از ديگر نفايس مدرسه ميرزا جعفر مي‌توان ايوان شمالي مدرسه را نام برد که داراي مقرنس، کاشيکاري معرق و کتيبه‌هاي بسيار زيبا و کم‌نظير است که در تخريب مدرسه اين ايوان نفيس و کتابخانه آن به صورت اوليه باقي ماند و هيچ آسيبي به آن نرسيد.
کتابخانه قديمي
همزمان با احداث مدرسه ميرزا جعفر کتابخانه‌اي زيبا، داراي جنبه‌هاي تاريخي، هنري و معماري، توسط بنيانگذار مدرسه ساخته شد. اين کتابخانه داراي گچبري و نقاشيهاي ارزنده‌اي است که در آنها، از آب طلا استفاده شده و از اين حيث نيز معماري کم‌نظيري عرضه شده است در بخش داخلي کتابخانه طاقچه‌هاي متعدد گچي براي چيدن کتاب در نظر گرفته شده است. در زير سقف گنبدي شکل کتابخانه علاوه بر گچبريهاي در خور توجه نقاشيهاي بسيار زيبايي ترسيم شده است که اکنون نيز به صورت نخستين برجاي مانده است.
اين کتابخانه تا چندين سده پس از تاسيس، کتابهاي در خور توجه بسياري داشت ـ از جمله شماري کتابهاي نفيس و ارزنده خطي ـ که متأسفانه پس از روبرو شدن حوزه‌هاي علميه با مشکلات فراوان و تعطيلي بسياري از مدارس در دوره حکومت رضاخان، کتابخانه نيز رو به نابودي گذاشت و در سال 1312ش. کتابهاي آن به مدرسه نواب منتقل شد.
سرانجام پس از گذشت حدود 20 سال بار ديگر کتابخانه مدرسه به همت علما افتتاح شد و کتابهايي که به مدرسه نواب منتقل شده بود مسترد و تعدادي کتاب نيز به مدرسه وقف شد. تعداد کتابهاي اين کتابخانه در سال 1346 حدود 3 هزار جلد تخمين زده شده که حدود 300 جلد آن خطي بوده است.
کتيبه‌هاي مدرسه
اين اثر تاريخي از نظر خطوط و کتيبه‌هاي متنوع و زيبا همانند نمايشگاهي از خط هنرمندان اسلامي است که احاديث حکيمانه و گرانقدر معصومين(ع) را بر کاشي معرق به نمايش گذاشته است.
تعميرات
در زمان حکومت نادرشاه، به اين مدرسه تاريخي و زيبا بي توجهي شد و موقوفات ارزنده آن در اختيار دولت قرار گرفت و حکومت مرکزي نيز عوايد آن را در اختيار افراد خاصي گذاشت. از اين رو، مدرسه ميرزا جعفر، آن رونق پيش خود را از دست داد و طلاب کمتر از آن بهره گرفتند. به مرور زمان ويراني بر آن حاکم شد تا اينکه در سا ل1285 ق. در زمان محمد ناصرخان ظهيرالدوله استاندار وقت خراسان مدرسه ميرزا جعفر (احتمالاً به دستور ناصرالدين شاه) تعمير اساسي شد.
از فرمان ناصرالدين شاه نسبت به تعمير مدرسه بر مي‌آيد که ظهيرالدوله، استاندار وقت به تعمير مدرسه اقدام کرده و نيمي از درآمد مزرعه «سيس آباد» را به تعمير و ديگر مصارف مدرسه اختصاص داده و توليت آن را به فرزندان خويش واگذار کرده است. پس از اين مرمتها مدرسه بار ديگر ساماني يافت و طلاب زيادي به تحصيل در آن مشغول شدند. در سال 1315، در پي کشف حجاب قانون ملبس شدن روحانيان فقط در صورت داشتن مجوز، محدوديت روحانيت و نيز سخناني از اين نوع که در دست نيست که هر بيسوادي و نالايقي «عمامه» به سر بگذارد و مردم را به اسلام بدبين نمايد و به روحانيت صدمه بزند و در ادامه سياستهايي از اين نوع روحانيان اصيل و آگاه مورد آزار و اذيت قرار گرفتند و مدارس علمي بسياري رو به تخريب و نابودي گذاشت. تعداد زيادي از عالمان و روحانيان مبارز و معروف مشهد دستگير و به شکنجه، تبعيد و اعدام محکوم شدند و بدين ترتيب حوزه علميه مشهد با نابساماني شديدي روبرو شد.
مدارس ديني خاستگاه عالمان و روحانيان برجسته و عالي‌قدر ـ به انبار چوب و مصالح ساختماني تبديل و يا به اداره فرهنگ آن زمان واگذار شد تا به عنوان مدارس جديد استفاده شود.
به اين ترتيب مدرسه ميرزا جعفر نيز بار ديگر نابسامان شد و اين مدرسه مهم علوم ديني به انبار تدارکات آستان قدس رضوي و محل نگهداري هيزم و چوب شد که سرانجام اين اقدامات باعث ويراني بنا گرديد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي مدرسه‌هاي خيراتخان، پريزاد، دودر، بالا سر و نواب که تقريباً در آستانه نابودي کامل قرار داشتند با بهره‌گيري از معماري و هنر اصيل اسلامي و مهندسي نوين به شکلي زيبايي بازسازي شدند.
مدرسه ميرزا جعفر نيز که به صورت جدي ويران شده بود با رعايت معماري سنتي با نقشه و طرح سابق به شکل باشکوهي بازسازي شد.
موقوفات
بنابر وقفنامه‌اي که ميرزا جعفر در سال 1079ق. نوشته، موقوفات آن شامل حدود 30 دکان، يک آسياب، دو تيمچه و دو حمام در شهر مشهد بوده است. در سال 1285ق. محمد ناصرخان ظهيرالدوله نيز مزرعه سيس‌آباد را وقف اين مدرسه کرد.
درآمد موقوفات اين مدرسه در سال 1303 ق. سالانه 278 تومان و علاوه بر آن درآمد موقوفه ظهيرالدوله 180 تومان بوده است. بنابر وقفنامه که در اداره اوقاف موجود است، توليت مدرسه بايد به افراد ذکور واقف و در صورت انقراض آنها به اولاد اناث آن خاندان تفويض مي‌شده است که به علل نامعلومي و شايد بنا به قرار گرفتن مدرسه در مجموعه اماکن حرم مطهر، اين مدرسه در اختيار آستان قدس قرار گرفته است.
توليت
از متوليان پيشين مدرسه اطلاع چنداني در دست نيست. براساس شواهد و اسناد موجود، پيش از انقلاب اسلامي، توليت مدرسه به عهده يکي از اولاد واقف به نام ميرزا محمد باقر سروقدي از نسل ششم نوادگان واقف بوده و توليت مزرعه سيس آباد نيز در اختيار وي و تحت نظارت حاج ميرزا احمد کفايي قرار داشته است ولي در حال حاضر در اختيار آستان قدس رضوي قسمتي از دانشگاه علوم اسلامي رضوي است.
فعاليتها و برنامه‌هاي آموزشي
اين مدرسه در طول بيش از سه سده از مهمترين کانون‌هاي علوم ديني در حوزه علميه مشهد بود و تعداد زيادي از دانش‌پژوهان و محصلان علوم ديني در سطوح مختلف حوزوي زير نظر بهترين استادان حوزه در آن مشغول تحصيل بودند. بنا به گفته آيت ا... خامنه‌اي اين مدرسه مرکز معنوي حوزه علميه مشهد بوده است.
شمار طلبه‌هاي اين مدرسه بنا به گفته فريزر سياح انگليسي بين 50 تا 60 نفر بوده است و دانشمندان و روحانيان بزرگي چون آيت ا... صدرالدين جزايري، آيت ا... غلامحسين محامي، حاج شيخ محمد باقر قايني، آيت ا... شيخ محمدباقر قايني از اين مدرسه برخاسته‌اند.
وضعيت کنوني بنا
اين مدرسه با حياط مستطيل شکل به ابعاد 55×33 مترمربع، با آب نماي زيبا و باغچه‌اي زيبا ساخته شده است. در ايوان در طرف شمال و جنوب مدرسه قرار دارد. ايوان شمالي در بازسازي مدرسه اصول تاريخي خود را حفظ کرد ولي پاره‌اي از کاشيکاري‌ها و کتيبه‌هاي آن مرمت شد. بر پيشاني اين ايوان سوره «کوثر» با خط زرد ثلث به رنگ سفيد، در زمينه لاجوردي، نقش بسته است در دو سوي ايوان، زير کتيبه حاوي آيه‌الکرسي، دو تابلوي بسيار زيبا با کاشي معرق نقش بسته و در بالاي تابلوي سمت راست و سمت چپ، به ترتيب عبارتهاي «بسم الله الرحمن الرحيم» و «لا اله الا الله» نگاشته شده است. در قسمت داخلي ايوان، نزديک سقف با خط نستعليق به رنگ زرد، آيه الکرسي بر کاشي معرق به چشم ميخورد. لچکي‌هاي ايوان نيز با کاشي معرق تزيين شده است. اين ايوان حدود يک متر از سطح حياط بالاتر است و ازاراه آن تا حدود 80/1 سانتيمتر سنگ شده است. در قسمت بالاي ايوان چهار تابلوي نفيس ساخته شده از کاشي رنگارنگ گل و بوته‌اي جاي گرفته که به صورتي هماهنگ و يکدست زيبايي خاصي به آن بخشيده است.
در زير طاق ايوان با گچ مقرنس، تزييني زيبا به چشم ميخورد و در بخشهاي پايين‌تر از اسم جلاله «الله» و برخي نامهاي معصومين ذکر شده است. در داخل ايوان 3 حجره قرار دارد که سر در آنها با کاشي هفت رنگ تزيين شده و با خط نستعليق زرد رنگ آيات «انا فتحنا» و «نصر من الله» بر سر در حجره وسط ايوان و «بسم الله الرحمن الرحيم» بر سر در دو حجره جانبي آن به کتابت درآمده است. ايوانچه قسمت فوقاني ايوان، مربوط به يکي از حجره‌هاي داخل آن، با سقف مقرنس تزيين شده است ايوان جنوبي مدرسه بين هشتي ورودي و حياط مدرسه قرار گرفته است و حدود يک متر از سطح حياط بالاتر و ازاره آن تا ارتفاع 80/1 سانتيمتر سنگ است. در چوبي دو «لت» بزرگي در وسط ايوان جنوبي قرار گرفته است. بر سر ستونهاي ايوان صلوات چهارده معصوم خواجه نصير و نام خطاط و مدرس مدرسه به خط سفيد بر زمينه لاجوردي به کتابت درآمده و در دو سوي ايوان در زير اين کتيبه دو لوح زيبا با کاشي معرق تزيين شده که بر لوح سمت راست «بسم الله الرحمن الرحيم» و بر لوح سمت چپ «لا حول و لا قوه الا بالله» نقش بسته است. بر حاشيه داخل ايوان حديثي از پيامبر اکرم(ص) به خط ثلث سفيد رنگ نوشته شده است. بر پيشاني ايوان جنوبي با خط ثلث به رنگ زرد و در زمينه لاجوردي عبارتي در مدح والي خراسان حک شده است.
پشت بغل ايوان با کاشي هفت رنگ تزيين شده و در دو سوي ايوان چند اثر زيباي معرق به صورت قرينه قرار گرفته است.
سقف ايوان مقرنس شده و در قسمت زيرين آن واژه‌ها و عبارتهاي الله جل جلاله، محمد(ص)، علي(ع)، فاطمه(ع)، لا اله الا الله، الله اکبر، الله الصمد بر روي گچ کنده‌کاري و برخي رنگ‌آميزي شده است.
مدرسه داراي دو در است: در نخست، مشرف به صحن انقلاب و در جنوب مدرسه واقع است. اين در، چوبي و دولت است که در داخل ايواني با دهانه حدود 5 متر قرار دارد و از اره آن تا ارتفاع 5/1 متر سنگ شده است. بر کتيبه سر در حديث معروف «اطلبوا العلم...» به چشم ميخورد. در قسمت دروني ايوان آياتي از قرآن با خط ثلث سفيد رنگ بر زمينه لاجوردي نقش بسته و سقف ايوان نيز با کاشي و مقرنس تزيين شده است. در لچکي‌هاي ايوان از کاشي هفت رنگ استفاده شده و در وسط پيشاني ايوان عبارت «يا صاحب الزمان» نقش بسته است. در دوم مدرسه در شمال غربي، در بست طبرسي، دري «دو لت» است و کمتر مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
مدرسه ميرزا جعفر 69 حجره دارد. طبقه اول حدود يک متر از سطح حياط بالاتر است و ديوار حجره‌ها و ايوانچه‌ها آنها با کاشي معرق تزيين شده است. بر روي تمام پيشاني حجره‌هاي طبقه اول احاديثي از ائمه اطهار به خط ثلث سفيد به کتابت درآمده است. در زير سقف برخي ايوانچه‌ها گچ‌کاري مقرنس و برخي ديگر يزدي‌بندي ساده‌اي شده است.
در دو سوي هشتي ورودي مدرسه، مدرس و مسجد که هر کدام داراي تزيينات زيبايي است.
لازم به ذکر است که پس از پيروزي انقلاب اسلامي از ادغام دو مدرسه ميرزا جعفر و خيراتخان، همراه با افزايش ساختمانهاي جديدي به آن دو، دانشگاه علوم اسلامي رضوي تأسيس شد.
منبع: پايگاه امام رضا(ع)
بخش حريم رضوي