زندان و ادبیات
زندان و ادبيات
ادبيات و ژانر زندان از دو ديدگاه قابل بررسي هستند نخست آثاري که در زندان نوشته شده و گاه تبديل به آثار جهاني و بسيار ارزشمندي در عرصه ي ادبيات شده اند و ديگر داستان هايي که درباره ي زندان و فضا و شخصيت هاي آن نوشته شده.
وقتي از ادبيات زندان حرف مي زنيم، خواه ناخواه حرفمان بر سر گونه اي خاص از ادبيات است که شاخه ها و ويژه گي هاي گوناگون دارد نويسنده گان بسياري، بي آن که خود به زندان رفته باشند، آثاري خلق کرده اند که در آن زندان و زنداني بودن يا محور اصلي اثر بوده و يا نقش تعيين کننده اي در پيشبرد داستان داشته است. اثري مثل بي نوايان هوگو و... اين آثار در بيرون از زندان اما با نگاه به زنداني در زندان نوشته شده. نويسنده گان ديگر اما ، در سال هايي که خود به هر دليل زنداني بوده اند و يا بعد از آزادي اثري خلق کرده اند که زمينه آن «زنداني» بوده است و از جمله اين آثار مي توان به «هانري شاربر» اثر به يادماندني او «پاپيون» اشاره کرد و يا به برخي از نوشته هاي بزرگ علوي و... البته آثار ديگري هم هستند که در زندان نوشته شده اند، اما موضوع و محور آن ها ربطي به زندان ندارد.
ادبيات و ژانر زندان از دو ديدگاه قابل بررسي هستند نخست آثاري که در زندان نوشته شده و گاه تبديل به آثار جهاني و بسيار ارزشمندي در عرصه ي ادبيات شده اند و ديگر داستان هايي که درباره ي زندان و فضا و شخصيت هاي آن نوشته شده که در بسياري موارد همين داستان ها زمينه توليد فيلم ها و آثار بزرگ سينمايي را هم تشکيل داده اند و بسياري از فيلم هاي خوب تاريخ سينما ثمره ي برداشت هاي موفق سينمايي از آثار ادبي خوب در اين زمينه بوده اند.
در اين يادداشت نگاهي بسيار گذرا به برخي از اين آثار داريم:
1- به طور کلي مي توان گفت «زندان» در دو ژاتر مختلف از ادبيات منثور روايي عنصر بنيادين روايت است. يعني ساختمان قصه بر مبناي ويژه گي هاي ماهوي زندان بنا شده است.
يک: خاطرات زندان،
دو: فرار از زندان نوع اول از هم زيستي ادبيات و تاريخ نويسي پديد مي آيد. اما روايت نوع دوم در جهان معاصر بيشتر از روز دوش ادبيات برداشته شده و به سينما محول شده است. «فرار از زندان» الگوي پرکاربردي در سينما به شمار مي آيد. در هر دو نوع ياد شده عموما قرار است مخاطب با زنداني هم دلي کند و داستان را دنبال کند تا به نحوي به آزادي زنداني بيانجامد. جانمايه محتوايي ژانر «فرار از زندان» بي عدالتي است. در حقيقت زنداني شدن قهرمان نتيجه ناکارآمدي، فساد، زدوبند يا مواردي غيرقابل اثبات و مبهم است. زندان هميشه بي رحمانه است. اين ژانر هميشه مورد اقبال مخاطبان و نويسنده گان بوده است. به همين خاطر در ادبيات تجاري يا توليد بدنه رمان و داستان در جهان هر سال تعدادي رمان ژانر زندان نوشته مي شود.
2- از منظر تاريخ ادبيات رمان «کنت مونت کريستوي» الکساندر دوما را مي توان يکي از اولين نمونه هاي داستان زندان دانست. پيش از آن در رمانس هاي اروپايي يا قصه هاي منثور ديگر ملل تم گرفتار شدن قهرمان و هوشمندي يا سلحشوري اش در گريختن حضور داشت اما غيبت بوطيقاي مکان در شکل هاي ادبي پيش از مدرن، اجازه نمي دهد بتوانيم يک عنصر مکاني را براي تشخيص سرشت و نوع يک اثر سرنوشت ساز بدانيم. همان طور که در رمانس ها و افسانه هاي کهن جنگل، کوه، دريا يا کاخ هم به صورت هويت مند تعين نمي يابد. رمان مفصل و پرماجراي «کنت مونت کريستو» از ترکيب داستان هايي از ژانرهاي مختلف تشکيل شده است. داستان از جايي آغاز مي شود که شخصيت اصلي کتاب ادموند دانتس در زندان اولين کشمکشي است که خواننده در اين رمان 1000 صفحه اي جذاب با آن روبه رو مي شود.
يکي از شاخص ترين و الهام بخش ترين کتاب هاي ژانر زندان، «پاپيون» نوشته ي «هنري کرير» است اين کتاب به عنوان يک اثر اتوبيوگرافيک منتشر شد هر چند تخيل و داستان پردازي هنري کرير. اصلا به چهارچوب واقعيت محدود نمي شود. «پاپيون» ماجراي دستگير شدن هنري کرير به جرم قتل و زنداني شدن اوست. کرير نمي تواند بي گناهيش را در دادگاه اثبات کند، سيزده سال در زندان مي ماند تا سرانجام موفق به فرار مي شود و به ونزوئلا مي رود. «پاپيون» موقعيت هاي متنوع و پرشماري از وضعيت زندان روايت مي کند. اين کتاب 560 صفحه اي شناخته شده ترين و معروفترين اثر ادبيات زندان است.
«قطار سريع السير نيمه شب» رماني است از بيلي هايس که توسط آلن پارکر فيلم سينمايي از روي آن ساخته شد و برنده اسکار بهترين فيلم شد. يک جوان آمريکايي به جرم حمل مواد مخدر در ترکيه دستگير و زنداني مي شود. شرايط زندان ترکيه اصلا انساني نيست. رمان بيان گر تصويري هولناک و تکان دهنده از وضعيت مجرمان و حقوق زندانيان در ترکيه است. اليور استون فيلمنامه اي براساس اين رمان نوشت و آلن پارکر آن را ساخت. هر دو آن ها بعدها از اين که چنين تصوير سياهي از مردم ترکيه ارائه کردند ابراز تاسف کردند.
منتقدان بيشتر از هر کتاب ديگري به عنوان نمونه ي ژانر زندان به رمان «خط مرگ تگزاش» نوشته کرافورد اشاره مي کنند، کرافورد داستان 391 زنداني را نوشت که در سال 1982 در انتظار حکم اعدام بودند تا اين که قانون منع مجازات اعدام در همان سال تصويب شد.
3- شاخص ترين نويسنده ي ايراني داستان هاي زنداني بزرگ علوي است. دو کتاب «ورق پاره هاي زندان» و «پنجاه و سه نفر» اين نويسنده مهم ترين آثار ادبي هستند که وقايعشان در زندان روي مي دهد. علوي يکي از پنجاه و سه نفري است که در سال 1315 به زندان افتاد و اين دو کتاب را در همان دوره نوشت. از زندان دوره رضاخان خاطرات زيادي برجاي مانده است، اما آن چه کتاب هاي بزرگ علوي را در مرتبه شاخص تر قرار مي دهد، توانايي روايت گري نويسنده و همچنين حفظ يک رويکرد شخصي و منحصر به فرد است. از ديگر نمونه هاي بسيار موفق داستان زندان مي تواند به رمان کوتاه «بعد از عروسي چه گذشت» نوشته رضا براهني اشاره کرد. در اين رمان يک معلم عادي مدرسه توسط ماموران ساواک زنداني مي شود. جرم او فحش دادن به شاهنشاه در کلاس مدرسه است. در زندان او را شکنجه مي دهند و تحت فشار مي گذارند بعد از آن به او پيشنهاد مي کنند که در ازاي خبرچيني براي دستگاه امنيتي آزاد شود به سر زنده گي اش بازگردد. اما کابوس و وحشت دست از سر او بر نمي دارد.
بخش ادبيات تبيان
منبع: ماهنامه آزما شماره 76/ اميرحسين خروشيدفر