مسجدالنبی
مدينه - مسجد النبي
مسجد النبي يا حرم محمد بن عبدالله، همچنين مسجد نَبوي يا مسجد پيغمبر، مسجد تاريخي مدينه است که در خاور شهر مدينه بنا شده‌است. اين مسجد را پيامبر اسلام در سال نخست هجري و در نخستين روزهاي ورود به مدينه به دست خود و به همراهي مهاجرين و انصار ساخت. آرامگاه پيامبر اسلام دراين مسجد قرار دارد. اين مسجد از معروف‌ترين مسجدهاي مسلمانان و از مهم‌ترين زيارتگاه‌هايشان به شمار مي‌آيد.
تاريخچه
مسجد در زمان محمد
آهنگ ساخت مسجد
پس از پايان بناي مسجد قبا، محمد و مهاجران مکي، در ميان استقبال پرشور انصار و يثربيان، راهي مدينه شدند. همه? قبايل مسلمان‌شده? يثرب و پيرامونش، ضمن خوش‌آمدگويي به پيامبر، از او مي‌خواستند تا در خانه و قبيله و منازلشان نشست کند، ولي ضمن اظهار مهر به لطف شيفتگان راه و رسمش، انتخاب محل سکونت را به قضاي الاهي سپرده‌بود. ستور (مرکب)، کنار خانه? ابوايوب انصاري زانو زد و محمد آن‌جا سکنا و گفت:«رَبِّ اَنزلني مُنزَلاً مُبارَکاً، وَاَنتَ خَيرُالمُنزلينَ» يعني «پروردگارم! در فرودگاهي خجسته فرودم آور، و تو بهترين فرودآورندگان اي»
ساخت نخستين بناي مسجد
مسجد نبوي
محمد از سهيل و سهم، يا سرپرستشان، و يا طايفه? بنونجار خواستار خريدن مربد شد تا در آن‌جا خانه و مسجدش را بنا نهد. تاريخ‌نگاران به گواه منابع معتبر هم‌نظر اند که در ساخت نخست مسجد، پيامبر هم‌دوش با ديگر صحابه? بزرگ مهاجرين و انصار، بنا مي‌کرده‌است. بيهقي به روايت عبدالله بن عمر که مورد تصريح امام بخاري در صحيح قرار گرفته، اشاره? خاصي مي‌کند که: «مسجد پيامبر داراي ديوارها و پايه‌هايي از خشت خام بود و سقفش با شاخه‌هاي درخت پوشيده و ستون‌هايش تنه‌هاي خرما بود.»
از ديدگاه الاقشهري، به استناد گفته? عداللهَ عمر، بناي مسجد در آن روزگار، سه درب داشته‌است: دربي سوي ديوار جنوبي مسجد، دربي به نام «عاتکه» در شمال ديوار باختري -که به باب الرحمة مشهور است- و درب سوم همان درب جبرئيل فعلي است که ميانه? ديوار خاوري مسجد قرار داشته‌است.
تغيير قبله
پس از تغيير سوي قبله از بيت‌المقدس (شمال مسجد) به کعبه (جنوب مسجد)، پيامبر دربِ گشوده در ديوار جنوبي را مسدود کرد و درب ديگري گشود که شايد گفته? حافظ محمد بن محمود بن نجار با واقعيت مطابق باشد که درب در ديوار شمالي و روبه‌روي دربي بوده‌است که پس از تغيير قبله بسته شده‌بود.
بيهقي از عباده روايت مي‌کند که:«انصار مالي را گرد آورده به حضور پيامبر آوردند و پيش‌نهادند که مسجد را بازسازخته بيارايند، و گفتند تا کَي بايد زير اين سقف که پوشال خرما است، نماز بگزاريم؟». پيامبر فرمود:«سقف مسجد برادرم موسي نيز همچنين بود و من از روشش برنمي‌گردم».
نخستين گسترش‌ها
بناي مسجد همچنان ترکيب و شکل نخستش را تا سال ? نگه داشت و در اين روزگار تغييري نکرد. در سال هفتم هجري پس از فتح دژهاي خيبر به دست مسلمانان، سوي مدينه بازگشتند. ضرورت توسعه? مسجد به‌خاطر افزايش روزانه? جمعيت مسلمانان، در نظر پيغمبر و اصحابش آمد. به گفته? جعفر محمد صادق[?] پيامبر مسجد را از درازا و پهنا چنان فراخ کرد که چون مربعي ???× ??? ارشي (ذرعي) درآمد.
با توجه به برابري نسبي اَرَش با متر، مساحت مسجد در سال هفتم مي‌بايست ???? متر مربع شده‌باشد و اين متراژ عيني از بناي مسجد، طبق معيارهاي نقشه‌اي که کارشناسان ترک در اواخر سده? ششم خورشيدي که ???? متر مربع ارايه داده‌اند، مطابقت محاسباتي دارد.
خاک‌سپاري پيامبر
پس از کشته‌شدن يا درگذشت محمد عبدالله، او را در مسجدش به خاک سپردند. زان‌پس مسجد نبوي، شد حرم پيغمبر که براي مسلمنان ارزشي چند برابر يافت.
خاک‌سپاري ابوبکر
پس از مرگ خليفه? نخست ابوبکر، او را کنار آرامگاه پيامبر به خاک سپردند.
فراخ‌سازي حرم
عمر با توجه به فراواني و انبوهي مسلمانان در مسجد النبي و نبود جاي به‌اندازه از بهر برگزاري فرايض و اعتکاف و نيايش و زيارت، تصميم گرفت تعدادي از خانه‌هاي اطراف مسجد را براي توسعه? مسجد ويران کند.
خليفه? دوم بهر اجراي نقشه، لازم ديد که خانه? عباسِ عبدالمطلب را خراب کرده به مسجد بپيوندد، ولي عباس راضي به فروش يا بخششش نشد، پس درگير شدند. پس از اين که ابي بن کعب در حکميتش حق را به عباس بن عبدالمطلب داد، وي گفت «اکنون که فرمان خدا روشن شد خانه‌ام را به مسلمانان مي‌بخشم.» در هر صورت، خليفه? دوم پس از دست‌يابي به خانه? عباس و خريداري بخشي ازخانه? جعفرِ ابوطالب برادر علي مسجد را گسترد.
مورخان مدينه عموماً با توجه به حديث پسر عمر که گفته‌است: «مسجدالنبي پس از توسعه در زمان خليفه? دوم، درازايش از قبله به شام، ??? ارش (ذراع) و از شرق به غرب ??? ارش بوده‌است.» چنين نتجه گرفته‌اند که عمر حدوداً به سمت جنوبي مسجد ?? ارش افزوده و به سمت شامي يا شمالي مسجد ?? ارش. چون قسمت خاوري ديوار مسجد، حجره‌هاي همسران قرار داشته، خليفه در آن‌جا تصرف و تغيري به‌وجود نياورد، پس مجموع کل مساحت توسعه‌يافته، حدود ???? مترمربع بوده‌است و اين مساحت بر اساس ذرع يد با آن‌چه را که مهندسان با متراژ بناي فعلي جهت تعيين حدود مسجد در زمان خليفه دوم ارائه داده اند، يعني ???? مترمربع چندان اختلافي ندارد و مي توان آن مستندات تاريخي را درست دانست.
درب‌ها
پس از انجام اين گسترش، در قرارگرفتن درب‌هاي بزرگ مسجد تغييراتي حاصل شد مگر درب‌هاي ديرينه? عاتکه، جبرئيل و شامي. دو درب ديگر بدان افزود و مسجد شش‌دربه شد:
1. درب مروان در ديوار باختري، که به «باب السلام» مشهور است. دوباره روبه‌روي همان جهتي که پيش‌تر بوده، جلوتر کشيده شد.
2. درب عاتکه در ديوار خاوري که «باب الرحمة» مي‌نامندش.
3. درب جبرئيل در ديوار شرقي مسجد ، همچنان باقي ماند . زيرا در آن سمت ، توسعه يا تغييراتي صورت نپذيرفت.
4. درب زنان (نساء) ته شمالي ديوار خاوري مسجد بنا گشت، که به اختلاف آن را از ساخته‌هاي خليفه? دوم گفته‌اند.
5. دو درب در ديوار شمالي يا سويه? شامي مسجد
خاک‌سپاري عمر
پس از کشته شدن عمر، او را در کنار قبر محمد و ابوبکر به خاک سپردند. امروزه نيز قبر اين سه هنوز در آن‌جاست.
البته به باور شيعيان، فرشتگان نقاله جاي عمر و ابوبکر را با سلمان و ابوذر عوض کرده‌اند.[?][ارجاع دقيق بدهيد]
حرم در زمان عثمانِ عفان
افزايش روزافزون جمعيت مسلمانان در شهر مدينه و مهاجرت قبايل مسلمان سوي مدينه، فراخ‌سازي مسجد را دربايسته و ضروري کرده‌بود. بناي مسجد در زمان خليفه? سوم فرسوده و ديوارها و ستون‌هايش رو به پوسيدگي نهاده‌بود. در سال 24 ه.ق برابر 23/24 خ که شوراي شش‌نفره? عمر عثمان را به خلافت رساند، مردم مدينه درباره? بيش‌بود مردمان و کمي جا در مسجد به‌ويژه در جماعت جمعه باش گفت‌وگو کردند و خواستار گسترش مسجد شدند؛ او نيز پس از راي‌زني با راي‌وران، پذيرفت.
عثمان ساختمان مسجد را تغيير داد و مساحتش را چندي افزود، ديوارهايش را با سنگ‌هاي نقش‌و‌نگاردار و ستون‌هايش را با سنگ‌هاي تراشيده و نگاشته بازساخت، و سقف را با چوب ساج ترميم کرد. اساساً عثمان بناي مسجد حضرت محمد (ص) را از آن حالت نخستين و سادگي و بي‌آرايگي بيرون آورده‌است. ساختمان ديرين مسجد از بن برچيده بناي تازه با مساحتي بيش جاي‌گزينش گرديد. زهري گفت:«خليفه? سوم مسجدالنبي را توسعه داد و ده‌هزار درم سيم را از اموال خود صرف آن نمود.»
حرم در زمان امويان
حرم در زمان عمرِ عبدالعزيز
در سال ?? قمري وليدِ عبدالملک به خلافت رسيد و عمر بن عبدالعزيز را به فرمانداري مکه و مدينه گماشت. بودجه? کلاني را در اختيارش گذاشت تا زمين و خانه‌هايي را که از بهر توسعه و نوسازي مسجد بايد بدان پيوندد، بخرد. محمد بن جرير طبري در [?] ذيل سخن از حوادث سال هشتادوهشتم مي‌گويد: «درهمين سال وليد عبدالملک بگفت تا مسجد پيغمبر خدا ويران کنند و خانه? همسران پيغمبر را نيز ويران کنند و در مسجد بيندازند».عمر عبدالعزيز طول مسجدالنبي را ??? ذراع و عرض آن را از قسمت جنوبي ??? ذراع و از قسمت شمالي به ??? ذراع رسانيد، يعني سرجمع آن‌چه پس از توسعه? عثمان به مسجدالنبي افزوده عبارت است از ضلع جنوبي خاور به باختر مسجد، حدود پنجاه ارش، و بَرِ شمالي‌اش حدود چهل ارش و درازاي مسجد از قبله به شام (جنوب به شمال) حدود چهل ارش. مساحت کل مسجد در زمان عمر بن عبدالعزيز روي‌هم حدود شش‌هزارو چهارصد و چهل متر مربع بوده‌است.
چهل کارگر رومي با يکصدهزار مثقال طلا، چندين بار کاشي‌هاي رنگارنگ، قنديل‌هاي درزنجير زرين‌کشيده، بازسازي را به دوش داشتند و عمر عبدالعزيز در طول کار از پاداش و خلعت بي‌بهره?شان نمي‌گذاشت. ستون‌هاي سنگي تراشيده با روکش‌هاي فلزي، ديوارهاي بلند و گچ‌کاري‌شده و کاشي‌کاري آنها و برپايي ديواربست‌ها، نگارگري سقف و زيورآرايي‌اش به چوب ساج و جاي‌گزيني بناي استواري سنگي به‌جاي خانه‌هاي گلي محمد و… چنان مسجدي بنا نهاده شد که تا آن هنگام بنايي به‌سانش در جزيره? عرب نبود. اين بازسازي‌ها و نوسازي‌ها به گفته? محمدِ جرير طبري، ابن زباله و ابن نجار از سال ?? تا ?? ه. ق برابر ?? تا ?? ه. خ به درازا کشيد.
نخستين‌بار آيات قرآن بر کاشي‌ها و ديوارهاي مسجدالنبي نوشته شد. ابن نجار تصريح کرده‌است که کل سوره‌هاي والشمس تا ناس را بر ديوارهاي مسجد نگاشتند و چهار گلدسته در چهار گوشه? مسجد کردند که به گفته? ابن زباله و ديگر مستندات، بزرگ‌ترين آنها ?? ارش درازا داشت و کوچکترينشان مناره? باختري شامي بود.
تنظيم براي تبيان: سمانه دولت آبادي