زمان تقریبی مطالعه :

تاریخ : پنج شنبه 1384/07/07

سالمند كیست ؟

احتیاج به شركت در زندگی اجتماعی

پیری كاهش قوای روانی و جسمی است كه در اثر گذشت زمان روی می دهد. تعریف پیری در كشورهای مختلف با توجه به شرایط فرهنگی متفاوت است. در ایران سن پیری تعریف نشده است ولی اگر شروع دوره پیری را زمان بازنشستگی كامل از خدمت محسوب كنیم طبق قانون تأمین اجتماعی سن پیری برای مردان 60 سالگی و برای زنان 55 سالگی می باشد و طبق قانون استخدام كشوری سن بازنشستگی برای مردان و زنان 65 سالگی است .

نیازهای سالمندان

امروزه دوران پس از 60 سالگی را كه اصطلاحا دوران بازنشستگی نامیده می شود، دورانی نیست كه فقط به انتظار مرگ سپری شود. بلكه همانگونه كه جامعه شناسان گفته اند این مرحله از عمر، دوران سوم زندگی است. در جامعه ما افراد به طور متوسط تا 80 سالگی امید به زندگی دارند.

در این دوران سالخوردگان را می توان به شرح زیر تقسیم بندی كرد :

1 – امكانات به اندازه كافی دارند و مایلند به استراحت بپردازند .

2 – به علت احتیاج به درآمد ، به كار خود ادامه می دهند یا حداقل اگر كاری باشد ، مایلند ادامه دهند .

3 – امكانات مالی دارند ولی چون نمی خواهند «از كار افتاده» محسوب شوند ، مایلند كار كنند .

4 – از كار افتاده و بیمارها .

نیازهای سالمندان را در گروه های چهارگانه بالا می توان به شرح زیر تقسیم بندی كرد:

1 – احتیاجات عاطفی

2 – احتیاجات معیشتی

3 – احتیاج به تفریح

4 – احتیاج به شركت در زندگی اجتماعی

5 - امنیت

احتیاجات عاطفی

احتیاجات عاطفی همواره وجود داشته و به همان ترتیبی كه سن افراد بالاتر می رود ، نیازها نیز افزایش می یابد. در گذشته توجه فرزندان به پدر و مادرها و اصولا افراد جوان تر نسبت به مسن ترها، بیشتر بود و اخلاق و رسوم حكم می كرد كه به سالمندان بیشترین احترام گذاشته شود. اما امروزه كه غالب سالمندان به تنهایی در خانه خود به سر می برند، هر قدر هم كه وضع زندگی آنها خوب باشد، از توجه عاطفی دیگران و اقدامات جامعه بی نیاز نیستند .

احتیاجات معیشتی

احتیاجات معیشتی شامل خوراك ، پوشاك ، مسكن و بهداشت می شود. غذای سالمند باید سبك، قابل هضم و شامل بهداشت ، بسیاری از سالمندان به تنهایی نمی توانند احتیاجات خود را رفع كنند و نیاز به كمك در استحمام و دستشویی دارند و حتی بعضی توانایی حركت از بستر را نیز ندارند و باید به بهداشت این افراد به طور ویژه توجه می شوند. خواب سالمندان باید برنامه منظمی داشته باشد، زیرا بسیاری از افراد در سنین سالمندی دچار اختلال در خواب شده و از كم خوابی رنج می برند.

احتیاج به تفریح

سالمندان با توجه به شرایط سنی و عدم اشتغال جدی، احتیاج به وقت گذرانی پر بار و سالم به اقتضای شرایط جسمی خود را دارند.

سالمندان فاقد منابع مجدد دوستی هستند ، زیرا اكثر آنها كار نمی كنند و موقعیت ایجاد روابط دوستانه در فضای كار را ندارند و دوستان هم سن و سالشان را نیز به نوعی از دست داده اند. این مسئله تنهایی آنها را افزایش می دهد.

بهترین تفریحات پیشنهادی برای سالمندان ( با توجه به سواد و روحیات خاص هر فرد ) شامل مطالعه كتاب و روزنامه ، گشت و گذار در فضای سبز، معاشرت و گفتگو با دوستان ، تماشای فیلم ، خرید از بوفه ، نشستن روی نیمكت و تماشای خیابان و عبور و مرور مردم ، و بخصوص تماشای كودكان هنگام بازی و شنیدن موسیقی می باشد. در ضمن ترتیب دادن برنامه های فوق العاده مثل مراسم عبادی ، جشن و كنسرت ، بازی های سبك تأثیر بسیار خوبی در روحیه سالمند دارد و احساس یكنواختی روزها را از بین می برد .

احتیاج به شركت در زندگی اجتماعی

افسردگی بیشتر در میان سالمندانی وجود دارد كه تنها زندگی می كنند و علاوه بر آن دچار ناراحتی های جسمانی نیز هستند. بعضی از آنها بیش از یك بار در ماه تماس دیگری با فرزندان خود ندارند و تمام روابط و گفتگوی آنها در صحبت های چند دقیقه ای برای مثال با پستچی و مغازه دار خلاصه می شود . از این رو ضروری است كه محیط مناسب و بهتری برای زندگی آنها مهیا شود تا افسردگی های ناشی از تنهایی كاهش یابد. سالمندانی كه علیرغم سن بالا در فعالیت های اجتماعی حضور دارند و از روابط اجتماعی نسبتا خوبی برخوردارند، به بیماری های مختلف به ویژه بیماری های روانی كمتر دچار می شوند .

سالمندان از احساس بطالت و بیكاری و بركنار ماندن از زندگی اجتماعی رنج می برند . برای رفع این احساسات باید برنامه های جمعی برای سالمندان در نظر گرفت ، مثلاً سالمندان با هم به مطالعه روزنامه و مجله بپردازند ، به گردش ها و سفرهای كوتاه دسته جمعی بروند و مورد مشورت قرار گیرند.

مسئله مهم دیگر ، كار است. كار سَبُك بهترین وسیله برای گذراندن عمر در كهنسالی می باشد . كار نه تنها پاسخگویی به یك نیاز واقعی در ارتباط با سالمندان است بلكه با مدیریت صحیح ، نتایج كار سالمندان می تواند پاسخگوی قسمت های زیادی از نیازهای جامعه باشد .

امنیت

سالمند احتیاج به امنیت روحی و جسمی دارد و باید در طراحی فضاهای مرتبط با سالمند این مسئله مورد توجه قرار گیرد. سالمند باید مطمئن گردد كه در موقع ضرورت به كمكش خواهند شتافت و یا در موقع بیماری سریع معالجه خواهد شد و در فضایی كه پا می گذارد آرامش دارد و مورد آزار قرار نخواهد گرفت .

بیماری های شایع در سالمندان

با گذشت سن و رسیدن به پیری و ضعف های ناشی از آن ، بستر بروز بسیاری بیماری های جسمی و روحی برای سالمندان مهیا می گردد كه عبارت اند از :

پوكی استخوان

از جمله بیماری های شایع در سالمندان است و خطر شكستگی ستون فقرات به علت فشار و سایر شكستگی های متعاقب ضربه خوردن را افزایش می دهد. در كهولت، درمان شكستگی و جوش خوردن بین استخوان های شكسته به كندی صورت می گیرد.

تصلب شرائین

با گذشت عمر، رسوب های ناشی از مصرف چربی ، نمك و قند در عروق باعث تصلب شرائین می گردد كه در سالمندان بسیار شایع است.

یائسگی

در زنان سالمند مسئله یائسگی بعد از 50 الی 55 سالگی اتفاق می افتد كه البته عنوان بیماری را نمی توان به آن اطلاق كرد ولی این پدیده باعث تغییرات هورمونی در زنان سالمند می گردد كه خود تبعاتی در چهره آنان خواهد داشت و با نگرانی های روحی همراه می شود.

http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=17298

استعمال دخانیات و مواد مخدر

این موارد در سالمندان بیشتر شیوع دارد. به طور كلی افزایش مصرف مواد مخدر و دخانیات با افزایش سن نسبت مستقیم دارد.

كمبود كلسیم و ویتامین " د " این بیماری ها نزد افراد سالمند بسیار شایع است .

آلزایمر یا اضمحلال مغزی

این بیماری فقط در افراد مسن شایع است. مطالعه ، تحرك بدنی و وضعیت مناسب روحی باعث عدم ابتلا و یا به تأخیر افتادن در ابتلا به این بیماری می گردد.

پاركینسون

این عارضه با لرزش اندام های حركتی ( دست و پا و گردن ) همراه است و به علت اضمحلال اعصاب مربوطه روی می دهد كه علت عمده آن گذشت عمر و كهولت می باشد .

كاهش قدرت بدنی و عمل عضلات

با افزایش سن از تعداد رشته های عضلات ، قدرت و سرعت انقباضی سلول های عضلانی كاسته می شود. نرمی و انعطاف بافت ها نیز كم می شود و نهایتاً قدرت ذخیره بدن كاهش می یابد. فعالیت های جسمی مناسب و آموزش های اصولی می تواند منجر به بهبودی قدرت و سرعت عضلات شوند و بر كارآیی فرد اثرات مثبت به جای گذارند. معهذا به علت پایین بودن توان ذخیره بدن، برنامه های فعال سازی سالمندان باید دقیق و حساب شده باشند.

سوء تغذیه

با افزایش سن ، ترشح معده كمتر می شود و پوشش دستگاه گوارشی تحلیل می رود. با این وجود قدرت جذب مواد غذایی تا حدی كاهش پیدا می كند. یبوست با افزایش سن شیوع بیشتری می یابد. انزوا و افسردگی با كاهش اشتها خطر كمبود مواد غذایی در سالمندان را بیشتر می كند.

افزایش فعالیت های جسمی بخصوص پیاده روی ، علاوه بر كند كردن روند بیماری ها ، در روحیه سالمندان نیز بسیار مؤثر خواهد بود و مصرف مواد غذایی شامل كلسیم و ویتامین ها نیز باعث افزایش سلامتی سالمندان می گردد.

برخی احساسات مشترك سالمندان

1 – احساس غم و اندوه به خاطر عدم توجه فرزندان و اطرافیان كه عمری برای رفاه آنان تلاش كرده اند.

2 – احساس تنهایی به علت طرد شدن .

3 – احساس یأس و ناامیدی.

4 – احساس اضطراب و نگرانی.

5 – احساس هرز رفتن و بیهوده بودن .

6 – احساس سر بار بودن.

جدی ترین خطری كه فرد سالمند را تهدید می كند در انزوا قرار گرفتن او از سوی اطرافیان است. در این حالت شخص امكان ارتباط صمیمی و نزدیك با دیگران را از دست می دهد. تنهایی موجب می گردد فرد سالمند به تدریج دچار مشكلات روانی شود، لذا درك احساسات و انتظارات سالمندان از اطرافیان و تصحیح ارتباط افراد خانواده با آنها در فرایند بهداشت روانی آنها بسیار مهم است. سالمندان به اندازه ای كه دیگران به آنها به عنوان پیر و از كار افتاده نگاه می كنند خود را ضعیف و نا توان احساس نمی كنند. چنانكه در یك خانواده گرم و مهربان اغلب سالمندان بسیار راحت ، آرام، مقاوم و با نشاط روزگار می گذرانند در نتیجه این افراد حوصله نگهداری نوه ها را با همه شیطنت هایشان دارند .

سالمندان به دلیل بازنشستگی و دوری از فرزندان، نیاز به ارتباط و توجه عاطفی بیشتری را در خود احساس می كنند كه این نیاز باید مورد توجه قرار گیرد و ارضا شود.

برنامه ریزی صحیح و استفاده از وجود سالمندان و تجربیات آنها، هم تنهایی آنان را برطرف می كند و احساس هرز و پوچ بودن را در آنها از بین می برد و هم منبعی مفید و ارزشمند از معلومات و تجربیات را در اختیار جوانان نسل بعد قرار می دهد.

زن یا مردی كه خود را زمانی صاحب قدرت و نفوذ می دانست به یكباره خود را تنها و بدون قدرت می یابد و این ناراحتی گاهی به حوادثی نامناسب می انجامد و موجب ناراحتی روانی سالمند می گردد.

ویژگی های دوران سالمندی

دوران سالمندی كه ما آن را سنین بالای 60 سالگی تعریف می كنیم ، دارای برخی ویژگی های جسمی ، اجتماعی و روانی است:

1 – یكی از این ویژگی ها كاهش نسبی قوای جسمی است به طوری كه با بالا رفتن سن ، نیروهای جسمی فرد به نسبت رو به كاهش می گذارد.

2 – ویژگی دیگر «بازنشستگی» و دور شدن از موقعیت های شغلی گذشته است كه كاهش مسئولیت های مرتبط با شغل و در نتیجه كاهش ارتباطات اجتماعی فرد را به همراه دارد.

3 – از دیگر ویژگی ها تنهایی یا احساس تنهایی است. به خصوص در مواردی كه شخص شاهد از دست دادن یكی از دوستان ، بستگان و هم سن و سالان و افراد همدوره خویش است ، لذا هر روز بیش از پیش احساس تنهایی به او دست می دهد.

پذیرش شرایط دوره سالمندی در بین افراد مختلف و با فرهنگ های گوناگون متفاوت است ، برخی به مرور از مشاركت در زندگی اجتماعی كناره می گیرند و در مقابل ، جامعه نیز آنها را به كنار می زند به طوری كه ممكن است دچار نوعی احساس بیهودگی و افسردگی شوند. برخی با نقش های جدیدی كه مطابق با وضعیت آنهاست این دوره را به دوره ای نسبتاً فعال و رضایت بخش بدل می سازند.

در هر حال علاوه بر خصوصیات فردی ، شرایط اجتماعی و به ویژه شرایط خانوادگی شخص سالمند هم بسیار مهم است. شرایط مناسب خانواده و جامعه می تواند شخص را به سوی پذیرش وضعیت جدید سوق دهد و شرایط نامناسب خانواده و جامعه می تواند او را منزوی و تنها كند.

به علاوه میزان سلامت جسمی شخص سالمند در این مرحله از زندگی ، عاملی مهم در وضعیت زندگی اجتماعی اوست ، چرا كه برای هر نوع مشاركت اجتماعی در مورد سالمندان ، ابتدا میزان سلامت آنها مطرح می باشد.

نظریه توارثی

طبق این نظریه مسئله توارث در طول عمر ، عامل مهمی محسوب می شود. یعنی سن مرگ والدین و اجداد، صرفنظر از موارد مرگ در اثر سوانح ، معیاری است برای تعیین طول عمر فرزندان .

نظریه فرسودگی

این نظریه زمان را عامل فرسودگی می داند و معتقد است كه قسمت های مختلف بدن به مرور زمان صرفاً فرسوده می شوند.

نظریه مواد زاید

زندگی ، تولید و دفع مواد زاید را از طریق فرایندهای عادی پیش می آورد. بعضی از نظریه پردازان بر این باورند كه پیری با كاهش قابلیت دفع همراه است و این نه تنها فعالیت عادی سلولی ، بلكه فرایند تصفیه را نیز مختل می كند.

مسئله سالخوردگی جمعیت عمیقاً در اوضاع اجتماعی و اقتصادی یك منطقه تأثیر می گذارد ، كه نمونه بارز آن مسئله بازنشستگی و فراهم ساختن موجبات تأمین اجتماعی و تجهیزات مراكز درمانی است.

پیری جمعیت باعث می گردد تا دو مسئله اساسی یعنی تأمین رفاه اجتماعی و تهیه مسكن برای آنها مورد توجه قرار گیرد.

سیستم بازنشستگی براساس پرداخت میزان معینی پول، مدتهاست كه ارزش خود را از دست داده است ، زیرا علاوه بر كاهش ارزش پول و ناچیز بودن حقوق بازنشستگی ، مشكل سالمندان تنها جنبه مادی ندارد؛ چه اینها اگر پول و درآمد كافی هم داشته باشند به جهت اقتضای سن نمی توانند به تنهایی وسایل آرامش خود را فراهم سازند و از این رو بازنشستگی فردی بنا به صورت تهیه و تأمین وسایل آسایش جمعی اشخاص بازنشسته تغییر شكل دهد.

نظریه نقصان دستگاه ایمنی

به مرور زمان، دستگاه ایمنی بدن ، كارآیی خود را از دست می دهد ، نتیجه آن كه مكانیسم های دفاعی بدن افراد سالمند كاهش پیدا می كند، زودتر از دیگران تسلیم بیماری می شوند. به علاوه سیستم دفاعی بدن ممكن است نتواند قسمت های سالم ارگانیسم را از مهاجمین خارجی تمیز دهد و علیه قسمت های كماكان سالم وارد عمل شود ، گویی اینها مهاجمین خارجی اند. این نقصان دستگاه ایمنی ، بعضی از امراض مهلك و بعضی از استحاله ها را توجیه می كند.

نظریه پیر شدن سلولی

طبق این نظریه پیر شدن در اثر مرگ رو به افزایش سلول های بدن حادث می شود ؛ البته قابل ذكر است كه مرگ سلول ها می تواند دلایل متعددی داشته باشد .

نظریه تغییرات سیستم غدد داخلی

عده ای از محققان دگرگونی های نظام غدد داخلی را یكی از عوامل اصلی پیر شدن می دانند. البته هنوز كاملا مشخص نشده كه تغییرات غدد داخلی علت پیر شدن است یا معلول آن.

علل سالمندی

دانشمندان در مورد علل تكامل جسمی بشر با هم توافق ندارند.در گردهمایی جمعیت پیشرفت علوم آمریكا كه در سال 1974 برگزار شد چهار نظریه ارائه شد :

1 – اختلال در كنش دستگاه ایمنی

2 – مكانیسم پیر شدن سلولی

3 – اختلال در دستگاه غدد مترشحه داخلی

4 – عوامل توارثی

دو نظریه دیگر نیز وجود دارند كه عبارت اند از :

5 – نظریه فرسودگی

6 – نظریه مواد زاید

اكثر دانشمندان معتقدند كه پیر شدن با نوع محیطی كه ما در آن زندگی می كنیم ( مثلاً هوای آلوده یا تمیز ) و همچنین به طرز زندگی ما ( مثلاً كمیت و كیفیت غذاها ، ورزش كردن و ... ) بستگی دارد.

سن اجتماعی

سن اجتماعی نقش هایی را معین می كند كه انسان می تواند ، می خواهد و بایستی در اجتماع بر عهده بگیرد یا آرزوی بر عهده گرفتن آنها را دارد.

سن روانی و عاطفی

می دانیم كه تكامل ویژگی هایی دارد. مثلاً یك شخص زمانی از نظر روانی كامل شناخته می شود كه بتواند مسئولیت های خود را در جامعه بر عهده بگیرد. انسان در 70 سالگی به مرگ نزدیك می شود، این امر می تواند اثرات روانی داشته باشد .

همچنان كه نئوگارتن اشاره می كند: زندگی برحسب مدت زمانی كه برای زندگی كردن باقی مانده است سازمان دهی می شود نه برحسب مدت زمانی كه از بدو تولد طی شده است.

دگرگونی روانی را می توان به دو گروه تقسیم كرد:

1 – دگرگونی های شناختی ، یعنی دگرگونی هایی كه شیوه تفكر، همچنین توانایی ها را تحت تأثیر قرار می دهد.

2 – دگرگونی هایی كه عاطفه و شخصیت را شامل می شود.

سن جسمی و زیستی

غیر از سن زمانی، معیار دیگری نیز می تواند به تعریف سالمندی كمك كند؛ این معیار عبارت است از دگرگونی جسمی و زیستی. با وجود موارد استثنایی، پیری جسمی تدریجاً حاصل می شود ، به طوری كه تعیین لحظه ای كه شخص از نظر جسمی پیر می شود غالباً قراردادی است . اكثر مردم احساس می كنند كه نیروی بدنشان بین 30 تا 35 سالگی نقصان می یابد، ولی تا زمانی كه فعالیت های روزانه شان تحت تأثیر این نقصان قرار نمی گیرد آنها توجه زیادی به این امر نمی كنند. پیر شدن جسمی تصوری را كه ما از خود داریم تغییر می دهد، پیر شدن جسمی به دیگران پیغام می دهد كه باید رفتار خود را نسبت به ما عوض كنند.ژان پل سارتر چنین می نویسد : یك پیر هرگز خودش را پیر احساس نمی كند. من از طریق دیگران در می یابم كه پیرم ، اما خودم پیری خودم را احساس نمی كنم.

سن زمانی

ساده ترین راه برایتعریف سالمندی عبارت است از شمردن تعداد سال هایی كه از بدو تولد طی شده است. به طور كلی65 سالگی را آغاز پیری تعیین می كنند. در مورد بعضی اشخاص، انتقال به تدریج انجام می گیرد، حال آنكه در مورد بعضی دیگر انتقال از دوره ای به دوره دیگر به سرعت و همراه با صدمات روحی به وقوع می پیوندد. در خصوص شخصی كه بالاجبار بازنشسته شده است ، شصت و پنجمین سال زندگی ممكن است به معنای ورود ناگهانی به دوره پیری تلقی شود. درسایر موارد پیر شدن با ملایمت پیش می آید ، مثلاً از طریق موهایی كه سفید می شوند ، كودكانی كه از كانون خانواده جدا می شوند، دوستانی كه فوت می شوند و ... در جامعه ما سن 65 یا 70 سالگی آغاز سالمندی را مشخص می كند، زیرا با سن بازنشستگی مطابقت دارد. بنابراین ورود به دوره سالمندی را تا اندازه ای قانون معین می كند . چون سن قراردادی و اجباری بازنشستگی ، كه معمولاً 65 سالگی است- گاهی می تواند تا 70 سالگی ادامه یابد. البته بعضی اشخاص لااقل از نظر قانون دیرتر از دیگران پیر می شوند. با توجه به پراكندگی زیاد سنینی كه در دوره موسوم به سالمندی است ،می توان افراد سالمند را به دو گروه تقسیم كرد: سالمند جوان و سالمند واقعی .

اثرات فردی كهولت

انزوا، تنهایی، احساس هرز رفتن ، ناامیدی ، ناامنی، اضطراب، احساس سربار بودن ، اثرات ناشی از كهولت بر سالمند است. كه در نتیجه استفاده از مسكن ها ، آرامبخش ها و( در كشورهای خارجی مشروبات الكلی) را در این گروه سنی به شدت رواج داده است. بیماری روانی مثل افسردگی از جمله اثرات سوئی است كه كهولت برای سالمند به ارمغان می آورد. تنهایی روی تهیه غذا، میزان خوردن غذا و حتی بر متابولیسم و تغییرات بیولوژیكی مؤثر است.

« ویلیام جیمز» می گوید : در حالی كه دیگران در كنار سالمند حضور دارند او می تواند تنها باشد. البته كسی كه تنها زندگی می كند ، احتمال تنهایی او بیشتر است .

سالمندان فاقد منابع مجدد دوستی هستند، زیرا اكثر آنها كار نمی كنند و موقعیت ایجاد روابط دوستانه در فضای كار را ندارند و دوستان هم سن و سالشان را نیز به نوعی از دست داده اند . این مسئله تنهایی آنها را افزایش می دهد.

اثرات اقتصادی كهولت

از آنجا كه بالا رفتن بهداشت و پیشرفت علم پزشكی، موجب افزایش جمعیت سالمندان گشته، لذا ایجاب می كند كه دولت ها بخشی از درآمد خود را صرف امور این قشر از جمعیت نمایند، و از این جهت باری بر دوش جامعه است .

اثرات سیاسی كهولت

وقتی كه درصد افراد مسن در جامعه افزایش یابد ، به موازات آن علاقه به محافظه كاری بیشتر و نوعی توجه به سنت های اجتماعی پیدا می شود. كشورهایی كه دارای چنین وضعی هستند، در عین حال مواجه با تضاد عقیدتی، فرهنگی، ارزشی جوانان با دستگاه های سیاسی مملكت می باشند و چه بسا كه یكی از عوامل عمده طغیان نسل جوان در كشورهای صنعتی غرب همین نكته باشد.

اثرات جمعیتی كهولت

در كشورهایی كه همگام با كاهش مرگ و میر، موالید نیز كاهش یافته، در دراز مدت با انهدام نسل مواجه خواهند شد ، از طرف دیگر این كشورها در روابط اقتصادی نیاز به نیروی فعال جوان دارند كه با وجود جمعیتی سالمند و عدم نیروی فعال جوان، با مشكل كمبود نیروی كار مواجه می گردند، كه به ناچار پذیرای مهاجرین سایر كشورها و اعمال سیاست های تشویقی در جهت افزایش موالید می گردند، كه معمولاً در زمینه افزایش موالید به سبب اشتغال زنان، ماشینی شدن زندگی و سایر دلایل در رابطه با زندگی جوامع غربی، از جمله راحت طلبی والدین كمتر به موفقیت دست می یابند.

منبع : اینترنت

تدوین و تنظیم : بخش اجتماعی تبیان