سنگین وزن ترین سوره قرآن

سوره مباركه حمد كه فاتحه كتاب و سرآغاز كلام خدای سبحان است، در مقال الهی به گونه‌ای تكریم‌آمیز، همتای "قرآن عظیم" قرار گرفته است: (ولقد اتیناك سبعاً من المثانی والقران العظیم)[1] و در اخبار نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم) و سخنان عترت طاهرین (علیهم‌السلام) نیز با نامها و اوصافی چون: "جامعترین حكمت"، "گنج عرشی"، "شریفترین ذخیره در گنجینه‌های عرش الهی"، "سوره شفابخش"، "نعمت بزرگ و سنگین" و "برترین سوره قرآن" از آن یاد شده است:

"لیس شىء من القرآن والكلام جمع فیه من جوامع الخیر والحكمة، ما جمع فی سورة الحمد"[2]، "إن فاتحة الكتاب اشرف ما فى كنوز العرش"[3]، "فاتحة الكتاب شفاء من كل داء"[4]، "فأفرد الامتنان عَلَیّ بفاتحة الكتاب".[5]

پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) هنگام پیشنهاد آموزش این سوره به جابربن عبدالله انصاری، آن را برترین سوره كتاب خدا معرّفی كرد: "ألا أعلّمك أفضل سورة أنزلها الله فى كتابه؟" قال: فقال له جابر: بلی بأبى أنت و أمّى یا رسول الله عَلِّمنیها. فعلّمه الحمد، أمّ الكتاب[6] چنانكه در حدیثی دیگر میزان این برتری را نیز مشخص كرده، فرمود: "لو أنّ فاتحة الكتاب وضعت فى كفة المیزان ووضع القرآن فی كفةٍ لرجحت فاتحة الكتاب سبع مرّات"[7]

نیز آن حضرت سوره حمد را با كتابهای آسمانی سنجیده، فرمود: "والذى نفسى بیده ما أنزل الله فى التوراة ولا فى الإنجیل ولا فى الزبور ولا فى القرآن مثلها هى أمّ الكتاب".[8] (به خدایی که جانم در دست اوست سوگند که خداوند در هیچ یک از کتب آسمانی تورات، انجیل، زبور و نه هیچ سوره ای از قرآن، مثل

این سوره كه با تعظیم نام خدای رحمان و رحیم آغاز می‌شود و با ستایش و برشماری صفات جمال و جلال خدای سبحان و حصر عبادت و استعانت در او تداوم می‌یابد و با مسئلت هدایت از ساحت كبریایی‌اش پایان می‌گیرد، با همه ایجاز و اختصاری كه دارد، مشتمل بر عصاره معارف گسترده قرآن كریم است؛ زیرا خطوط كلی و اصول سه‌گانه معارف دینی، مبدأشناسی، معادشناسی و رسالت‌شناسی است كه مایه هدایت سالكان به صلاح دنیا و آخرت است و سوره حمد با موجزترین الفاظ و روشنترین معانی، آن اصول سه‌گانه را بیان كرده، راه سلوك آدمی به سوی پروردگارش را نشان می‌دهد.

سوره مباركه فاتحة الكتاب، كلام خدای سبحان است، ولی به نیابت از عبد سالكی كه چهره جان خویش را متوجه ذات اقدس خداوند كرده، به رازگویی محبّانه و عاشقانه با او می‌پردازد.

خدای سبحان در این سوره، ادب تحمید، شیوه اظهار بندگی و راه سخن گفتن عبد سالك با ربّ مالك را به سالكان كویش آموخته است و آن را پایه "عمود دین" قرار داده: "لا صلاة إلاّ بفاتحة الكتاب"[9]، ده بار تلاوت آن را در هر شبانه‌روز، بر متقرِّبان به فرایض، فرض و چندین برابرِ آن را به شائقان قرب نوافل سفارش كرده است.

اگر سوره مباركه حمد، مشتمل بر عصاره معرفتهای قرآنی، كه همان اسرار مبدأ و معاد و دانش سلوك انسان به سوی پروردگار است، نمی‌بود، این گونه در كتاب خدا همتای (قرآن عظیم)[10] قرار نمی‌گرفت و در كلام اسوه‌های سلوك إلی الله (اهل‌بیت علیهم‌السلام) با عظمت از آن یاد نمی‌شد.[11]

_______________________

[1] ـ سوره حجر، آیه 87.

[2] ـ بحار، ج82، ص54. آن اندازه از خیر و حکمت که در سوره حمد گرد آمده در هیچ سوره ای دیگر از قرآن و هیچ کتاب اسمانی دیگر جمع نشده است.

[3] ـ نورالثقلین، ج1، ص6. شریفترین گنج عرش، سوره فاتحه الکتاب(حمد) است.

[4] ـ مجمع البیان، ج1، ص87. سوره فاتحه الکتاب(حمد) شفای هر دردی است.

[5] ـ تفسیر برهان، ج1، ص41؛ نورالثقلین،ج1، ص6.

[6] ـ تفسیر برهان، ج1، ص42.

[7] ـ جامع أحادیث الشیعه، ج 15، ص 89. (اگر سوره فاتحه الکتاب را در کفه ای از ترازو قرار دهند و در کفه دیگر آن (باقی)قرآن را، وزن سوره فاتحه الکتاب هفت برابر سنگینتر خواهد بود)

[8] ـ جامع الأخبار، فصل22، ص43؛ مجمع البیان، ج1، ص88.

[9] ـ عوالى اللئالى، ج1، ص196.

[10] ـ سوره حجر، آیه 87.

[11] - تسنیم، ج 1، ص 257.