قرآن و منافع حج

خداوند سبحان درباره منافع حج فرموده است: وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَي كُلِّ ضَامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق * لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فِي أَيَّام مَعْلُومَات....( 1)

مطلب مورد نظر در اين آيه مباركه، جمله لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ... است كه با دقت در آن، موارد ذيل روشن مي‌گردد:

با توجه به اينكه جمله وَيَذْكُرُوا اسْمَ الله عطف بر لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ... است و هر دو جمله، علّت يا غايت( 2) براي جمله وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ قرار داده شده، به اين نكته پي مي‌بريم كه حج داراي دو بُعد است; «عبادي» و «غير عبادي».

مقصود از «مشاهده منافع براي مردم»; لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ، كه نخستين فلسفه حج قرار داده شده، چيست؟

با توجه به اينكه «منافع» براي تعظيم، تكثير و يا تنويع، جمع و نكره( 3)آورده شده; منافعي كه تعداد آن كثير و ارزشش عظيم است; براي همين جهت «منافع»، هم جمع آمد و هم مبهم و به صورت «منفعه، المنافع و منافعهم» ذكر نشده تا به ذهن كسي نرود كه مراد منفعت خاص يا منافع معروف و مشهوري است كه در عبادات ديگر هم يافت مي‌شود، بلكه مراد منافعي است كه مختص به اين عبادت است و در غير آن پيدا نمي‌شود( 4) و ظاهراً منفعتهاي ديگري هم كه در آيات ديگر، همچون آيات: قِيَاماً لِلنَّاسِ،( 5) مَثَابَهً لِلنَّاسِ وَأَمْن،( 6) وَهُديً لِلْعَالَمِينَ( 7) و... ذكر شده، همه از مصاديق بارز منافع در آيه مورد بحث است.

همچنانكه امام هشتم، علي بن موسي الرضا در توضيح منافع فرمود:

«... مَعَ مَا فِي ذَلِكَ لِجَمِيعِ الْخَلْقِ مِنَ الْمَنَافِعِ لِجَمِيعِ مَنْ فِي شَرْقِ الاَْرْضِ وَغَرْبِهَا وَمَنْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ مِمَّنْ يَحُجُّ وَمِمَّنْ لَمْ يَحُجَّ...»( 8)

«منافع و آثار حجّ، تمام اهل زمين; از شرق و غرب و دريا و خشكي را فرا مي‌گيرد; چه آن‌ها كه حج مي‌گزارند و چه آنان كه به جا نمي‌آورند.»

با توجه به گستره «منفعت»، بايد پرسيد: اين چه منافعي است، حتي آنان كه در حج توفيق حضور ندارند را در بر مي‌گيرد؟ بي گمان، نه «منافع فردي» كه «منافع جمعي» است و اين، در ترتيب آيه، مقدم بر منافع فردي وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ ذكر شده است.

به بيان ديگر، واژه «منافع»، بدون هيچ قيدي و به صورت مطلق آمده و شامل هرگونه منفعتي مي‌گردد و كسي حق ندارد بي دليل آن را در بُعدي خاص محدود كند. از اين رو، بسياري از مفسران; از شيعه و سني، حمل بر اطلاق كرده و گفته‌اند: مراد از منافع، منافع ديني و دنيايي است.( 9) همچنانكه وقتي از امام صادق عليه السلام پرسيدند مراد از «منافع»، منافع دنيوي است يا اخروي، حضرت فرمود: «هر دو را در بر مي‌گيرد»; «...مَنَافِعَ الدُّنْيَا أَوْ مَنَافِعَ الاْخِرَةِ؟ فَقَالَ: الْكُلَّ».( 10)

از همين رو است كه شيخ محمود شلتوت، رييس الازهر مصر (در سال‌ها پيش از اين)، در تفسير جمله لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ گفت:

«منافعي كه حج وسيله شهود و تحليل آن بوده و به صورت نخستين فلسفه حج مطرح شده است، مفهوم گسترده و جامعي دارد، كه هرگز در نوع يا خصوصيتي خلاصه نمي‌شود. بلكه اين جمله با عموميت و شمولي كه دارد، همه منافع فردي و اجتماعي را در بر مي‌گيرد. با توجه به موقعيت ويژهاي كه حج در اسلام دارد و اهدافي كه براي فرد و جامعه در آن در نظر گرفته شده، شايسته است كه مردان دانش و شخصيتهاي علمي و فرهنگي و مسؤولان سياسي و اداري و آگاهان مسائل اقتصادي و مالي و معلمان شرع و دين و مردان نبرد و جهاد، به آن توجه خاص داشته باشند....»( 11)

شاهد محكم ديگر، تمسك حضرت امام رضا عليه السلام به جمله لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ است كه منافعي را براي حج مي‌شمارد; از جمله آن‌ها است:

برطرف كردن احتياجات و مشكلات مسلمانان جهان، كه در اين باره فرمود:

«از اسرار حج، بررسي گرفتاريهاي مسلمانان جهان و برطرف كردن مشكلات آنان است و به همين منظور در قرآن آمده است كه مردم به حج بيايند تا شاهد منافع بزرگ حج باشند.»( 12)

اينجا است كه حضرت ابراهيم عليه السلام از سوي خداوند مأموريت يافت نداي عمومي براي اقامه حج سر دهد تا مؤمنان، از راه دور و نزديك، در زمان خاص و مكان معيّن، گرد هم جمع شوند و منافع سرشار و عظيم حج را كه نصيب آن‌ها مي‌شود، شاهد باشند و در عمل، از اين هم انديشي عظيم بياموزند كه چگونه مي‌توان از نيروهاي پراكنده، قدرت واحدي ساخت و در سايه آن، چه مشكلاتي را مي‌توان حل كرد و چه عزّت و شوكتي به اسلام و مسلمان مي‌توان داد و چه رعب و وحشتي در دل دشمنان اسلام مي‌شود انداخت و چه توطئه‌ها و تبليغات شومي را مي‌توان خنثي كرد.

حضرت امام خميني در تفسير جمله لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ فرمود:

«چه نفعي بالاتر از آن، كه دست جباران جهان و ستمگران عالم، از سلطه بر كشورهاي مظلوم كوتاه شود و مخازن عظيم كشورها براي مردم خودِ آن كشورها باشد... حج براي اين است كه مشكلات يك سال مسلمين را بررسي كنند و در صدد رفع مشكلات برآيند... و يكي از بزرگترين و اساسي ترين مشكلات، عدم اتحاد بين مسلمين است».( 13)

_____________________

(1). حج: 28 ـ 27

(2). الجدول في اعراب القرآن، مجلد 9، ص99; الميزان، ج14، ص369

(3). روح المعاني، ج17، ص145

(4). كشاف، ج2، ص52

(5). مائده: 97

(6). بقره: 125

(7). آل عمران: 96

(8). بحار الانوار، ج96، ص32; وسائل الشيعه، ج11، ص12

(9). تفاسير جامع البيان، تفسير كبير، كشّاف، روح المعاني و في ظلال القرآن.

(10). الكافي، ج4، ص422; نور الثقلين، ج3، ص488

(11). سبحاني(آيت الله)، جعفر، آيين وهّابيت.