به بند كشيده شدن شياطین در ماه رمضان
به بند كشيده شدن شياطين در ماه رمضان
در بسيارى از احاديث اين باب، به اين نكته اشاره شده بود كه در ماه رمضان، شياطين به بند كشيده مىشوند. در اين زمينه پرسشهايى پديد مىآيد، از قبيل اين كه:
شيطان كيست؟ در نظام حكيمانه خلقت، چرا به شيطان اجازه داده شده كه انسان را گمراه سازد؟ مرز تسلط شيطان بر انسان تا كجاست؟ چرا خداوند، در ماه رمضان، شياطين را به بند مىكشد و از تأثير گمراهگرانه آنان جلوگيرى مىكند؛ ولى در ماههاى ديگر، آنان را آزاد مىگذارد؟ و سرانجام، اگر اينگونه رواياتْ درستاند، چگونه شمارى از روزهداران، در اين ماه، مرتكب گناه مىشوند؟
آنچه به طور اجمال مىتوان گفت، اين است كه: در ديدگاه اسلامى، شياطين، موجوداتى نامرئى از جنس جناند كه از شعور، آگاهى، آزادى و قدرتِ انتخاب برخوردارند؛ ليكن با سوء استفاده از آزادى خود، با زيبا جلوه دادن زشتىها و تحريك هوسهاى نامشروع انسان، به گمراه ساختن و فريب دادن او مىپردازند .
اما در وراى اين نقش اغواگرانهاى كه شياطين در نظام آفرينش بازى مىكنند، حكمتِ، شكوفايى استعدادهاى پنهانى انسان، تربيت در حدّ انسان كامل، و آماده ساختن او در سايه مقاومت در برابر اين لغزشگاهها و فريبها، نهفته است .
اين، در حالى است كه مرز سلطه شياطين بر انسان، از حدّ تحريك و وسوسه فراتر نمىرود. از اين رو، آنان انسان را به زشتىها دعوت مىكنند؛ ليكن نمىتوانند او را به ارتكاب زشتىها وا دارند.1
با اين توضيح، آنچه در اين مورد بايد بررسى شود، دو مسئله است:
1- به بند كشيده شدن شياطين در ماه رمضان .
2- بررسى عوامل پنهان در وراى انجام دادن گناهان در اين ماه، با آن كه شياطين در بندند و نقش گمراهگرانه ندارند .
علت به بند كشيده شدن شياطين در ماه رمضان
تحليل و بررسى روايات دينى در موضوع به بند كشيده شدن شياطين و جلوگيرى از آنها در ماه رمضان، دو علت را نشان مىدهد، با اين توضيح كه علت دوم در طولِ علت اول است:1. طبيعت پيشگيرانه روزه
روزه به طور طبيعى، زمينهاى را كه شيطان بر اساس آن، انسان را به گمراهى مىكشاند، از بين مىبرد. به تعبير دقيقتر، زنجيرى كه در ماه رمضان، شيطان را به بند مىكشد، چيزى جز خودِ روزه نيست. از اين رو، در حديث پيامبر خدا آمده است:
إنَّ الشَّيطانَ لَيَجرى مِنِ ابنِ آدَمَ مَجرَى الدَّمِ فَضَيِّـقوا مَجارِيَهُ بِالجُوعِ2؛ شيطان در انسان جارى مىشود، همچون جريان خون . پس با گرسنگى، مجارى او را تنگ كنيد .
اين حديث، به روشنى بر اين نكته دلالت دارد كه روزه به طور طبيعى، مانع تسلط شيطان بر انسان مىشود. زنجيرى كه روزه دارد، نه تنها شيطان را به بند مىكشد، بلكه كششهاى نفْس امّاره را هم مهار مىكند، آن را به اسارت در مىآورد و
جلوى سلطه آن را بر انسان مىگيرد، و به فرموده امير مؤمنان عليهالسلام: نِعمَ العَونُ عَلى أسرِ النَّفسِ وَ كَسرِ عادَتِهَا التَّجَوُّعُ3؛ گرسنگى، چه خوب ياورى براى اسير كردن نفْس و شكستن عادت آن است!
بر اين اساس، همه رواياتى كه در ستايش گرسنگى و نقش آن در خودسازى و تربيت نفْس، وارد شدهاند، هدف آنها ايجاد مانع طبيعى در برابر سلطه شيطان بر انسان و نگهدارى انسان از كششها و اغواگرىهاى نفْس و نيز آزادسازى نيروهاى عقلى و شكوفاسازى استعدادهاى انسانى است، آنگونه كه از اين دو روايت ـ كه از مجموعه احاديث اينگونه برگزيدهايم ـ روشن مىشود.4 پيامبر خدا فرمود: جاهِدوا أنفُسَكُم بِالجُوعِ وَالعَطَشِ، فَإِنَّ الأجرَ فى ذلِكَ كَأَجرِ المُجاهِدِ فى سَبيلِ اللهِ5؛ به وسيله گرسنگى و تشنگى، با نفس خويش جهاد كنيد؛ چرا كه پاداش آن، مثل پاداش جهادكننده در راه خداست . نيز فرمود: أحيوا قُلُوبَكُم بِقِلَّةِ الضِّحكِ و قِلَّةِ الشَّبَعِ ، وَ طَهِّروها بِالجُوعِ تَصفو[ تَصفُ] وَ تَرِقُّ6؛ دلهاى خود را با كم خنديدن و كم خوردن، زنده كنيد و آن را با گرسنگى، پاك سازيد تا صاف و رقيق شود .
2 . عنايت ويژه خداوند
افزون بر پشتوانهاى كه روزه به طور طبيعى براى روزهداران جهت جلوگيرى از سلطه شيطان و اغواگرىهاى او پديد مىآورد، اين برنامه عبادى، خود به خود، زمينهساز شمول عنايتهاى خدا بر آنان مىگردد. آنچه در روايات با عنوان به بند كشيدن شياطين در اين ماه آمده است، به همين نكته اشاره دارد .
به عبارت ديگر، عنايت الهى گزاف نيست تا سؤال شود، چرا خداى سبحان، مانع سلطه شيطان نمىشود و در بقيه ماهها بين انسان و سلطه او فاصله نمىاندازد؟ هرگز؛ بلكه ريشه اين توفيق و عنايت الهى، در انتخاب خود انسان و ورود او به ميهمانسراى رمضان، نهفته است .
علت سود نبردن از به بند كشيده شدن شياطين
در چارچوب تحليلى كه گذشت ـ كه مىرساند در اين ماه، شياطين نسبت به انسان و دست كم نسبت به روزهداران، سلطه ندارند ـ سؤال اساسى دومى مطرح مىشود؛ چرا كه مىبينيم گاهى روزهداران هم در اين ماه دچار غفلت و گناه مىشوند. تشريع كفّارههايى كه براى درمان اين حالتهاست؛ نيز گواه آن است . سيّد ابن طاووس (ره) در تصوير اين نكته مىگويد: يكى از دينداران از من پرسيد: «من از به بند كشيده شدن شياطين بهره چندانى نمىبرم؛ چون همان حالتغفلت را كه پيش از ماه رمضان داشتم، دارم و گويا فرقى نكرده است و با زنجير شدن ياران شيطان، از آن كاسته نشده است ... .»7
دو پاسخ به اين پرسش مىتوان داد:
1. شيطان، به تنهايى زمينهساز گناهان نيست .
اين پاسخ، بر اين نكته استوار است كه خطاها و گناهانى كه از انسان سر مىزند، تنها به شيطان و اغواگرى او مربوط نمىشود؛ بلكه دو منشأ اساسى ديگر هم دارد: نفْس امّاره، و زنگارهاى متراكمى كه پيامد گناهان پيشيناند و دل را آلوده و سياه ساختهاند .در واقع، عنايت الهىاى كه در ماه رمضان شامل انسان مىشود، تنها تأثير عامل نخستين را كه مربوط به شيطان است، از بين مىبرد؛ اما دو عامل ديگر همچنان نقش ايفا مىكنند و جهت زمينهسازى براى انحراف انسان و سر زدن گناهان از او و غافل ماندن وى، كافىاند .
بر فرض كه روزه بتواند همه كششهاى نفْس امّاره را بپوشاند و تأثير آن را در كشاندن انسان به طرف خطاها و گناهان از بين ببرد، زنگارهاى متراكم از گناهان گذشته، كافىاند كه براى روزهدار، خطرآفرين باشند و او را در معرض غفلت و گناه قرار دهند .
2. در بند بودن شيطانها ، نسبى است .
از تحليل گذشته روشن شد كه زنجيرى كه شيطان را به بند مىكشد، از خود روزه ماه رمضان فراهم مىشود و نه از چيز ديگرى. بنا بر اين، هر چه روزه مستحكمتر و كاملتر باشد، زنجيرى كه شيطان را به بند مىكشد و جلوى نفْس امّاره را مىگيرد، محكمتر خواهد بود و از ميزان غفلت و انحرافهاى ناشى از آن، خواهد كاست .بر اين پايه، مىتوان گفت: روزه آنان كه در ماه رمضان، گناهانى مرتكب مىشوند، روزه كاملى نيست .
برگرفته از کتاب ماه خدا، محمدي ري شهري .
گروه دين و انديشه تبيان، هدهدي .
1- در قرآن آمده است: «چون كار داورى به پايان مىرسد، شيطان مىگويد: خداوند به شما وعده راست داد. و من به شما وعده دادم؛ اما تخلّف كردم . من بر شما سلطهاى نداشتم، جز آن كه شما را دعوت كردم . شما هم پذيرفتيد . پس مرا سرزنش نكنيد و خودتان را ملامت كنيد.» (ابراهيم، آيه 22)
2- إحياء علوم الدين، 1/ 347 ؛ المحجّة البيضاء، 5 / 148 ، عوالى اللئالى، 1/273/97 و ص 325 / 66 .
3- عيون الحكم و المواعظ، 494 ، غرر الحكم، 9944 .
4- براى آگاهى بيشتر از اينگونه روايات، ر . ك : ص 135 کتاب ماه خدا از محمدي ري شهري(بركات ميهمانى خدا / حكمت) و ص 137 (تقرّب به خدا) و ص 145 (بهشتى شدن) .
5- إحياء علوم الدين، 3 / 124 ؛ المحجّة البيضاء ، 5 / 146 .
6- إحياء علوم الدين، 3 / 129؛ المحجَّة البيضاء، 5/ 154 .
7- سيّد ابن طاووس، پنج جواب براى اين سؤال بيان مىكند كه هيچ كدام قانعكننده نيست، مگر پاسخ اخير كه همراه با توضيحاتى در متن مىآيد. (ر . ك : الإقبال، 1/ 73) .